DOI Artikel:
Kobielus, Stanisław: Wątek Emmanuela w dekoracji monumentalnej kościoła opackiego w Krzeszowie
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0164
160
STANISŁAW KOBIELUS
Nie jest znany autor projektu świątyni, lecz wiadomo, że budowę prowadził architekt A. J. Jentsch.
Prace przy wznoszeniu murów, wyposażeniu i wystroju kościoła postępowały stosunkowo szybko, tak
że w 1734 r. dzieło w swych najważniejszych elementach było ukończone. W latach 1733-1735
freskant J. W. Neunhertz wykonał polichromię nawy i kaplic. 3 lipca 1735 r. biskup wrocławski
kardynał F. L. Sintzendorff dokonał konsekracji kościoła.
Przy pobieżnym nawet oglądzie dekoracji świątyni opackiej rzuca się w oczy jej program
ikonograficzny, podporządkowany idei Emmanuela, zaczerpniętej z Księgi Izajasza 7, 14, i 9, 6:
„Ecce virgo concipiet, et pariet filium, et vocabitur nomen ejus Emmanuel"; „Parvulus enim
natus est nobis, et filius datus est nobis; et factus est principatus super humerum ejus; et
vocabitur nomen ejus, Admirabilis, Consiliarius, Deus, Fortis, Pater futuri saeculi, Princeps pacis"
(„Oto panna pocznie i porodzi syna i nazwą imię jego Emmanuel"; „Albowiem Dziecię nam się
narodziło i Syn został nam dany, na Jego barkach spoczęła władza; i nazwano imię Jego
Przedziwny, Doradca, Bóg, Mocny, Ojciec przyszłego wieku, Książę pokoju").
Nasuwa się pytanie, kto był autorem tak konsekwentnego w treści programu dekoracji i do jakich
źródeł sięgnięto przy jego opracowaniu.
Kładąc kamień węgielny pod nowy kościół, opat Innocenty Fritsch6 musiał mieć już gotowy
program wystroju i wyposażenia całej świątyni, przynajmniej jeśli chodzi o wątki przewodnie,
wezwania kaplic, ołtarzy czy treści malowideł freskowych. Z kolei trudno sobie wyobrazić, aby
jedynym autorem strony koncepcyjnej tak wielowarstwowego programu ikonograficznego był wyłącznie
Fritsch. Już w średniowieczu przy układaniu programów ikonograficznych współpracowali artysta
i teolog, a starano się przy tym, aby zawsze rzeczy materialne wskazywały na duchowe7. Podobnie
było w baroku, gdzie niezwykle ambitne rozwiązania artystyczne miały harmonijnie współgrać
z wyszukanymi treściami, które pragnęły wyrazić. Zamiar budowy nowego kościoła istniał, zanim
jeszcze Fritsch został opatem. Niebezpodstawnie opat Dominik Geyer nazwany został w kronice
krzeszowskiej Dawidem, który przygotował fundusze na budowę nowej świątyni8. Znał się on
doskonale na ekonomii i finansach. Dzięki swej energii opat ten przeprowadził wiele inwestycji
budowlanych poza Krzeszowem9. Inspirując budowę wielu obiektów, mógł również przygotować pewną
wizję nowego kościoła klasztornego, którą podjął jego następca — Fritsch. Jest to tylko przypuszczenie.
N. Lutterotti sugeruje, że na koncepcję Fritscha mogli mieć wpływ: lubiąski opat Ludwik Bauch,
bliski przyjaciel Innocentego, opat Ottmar Zinke z pobliskiego klasztoru Benedyktynów w Broumov
w Czechach, czy wreszcie znajomy krzeszowskiego opata, hrabia F. A. Sporck, cieszący się opinią
znawcy i mecenasa sztuki10.
Zdumiewającą konsekwencją w kontynuowaniu jednolitego programu ikonograficznego zainicjowa-
nego przez Fritscha, odznaczył się jego następca Benedykt II Seidel11. Być może, że ta właśnie grupa
ludzi miała wpływ na koncepcję programu dekoracji przyszłej świątyni. Jednak za głównego twórcę
programu należy uznać opata Fritscha. Przekazy historyczne dotyczące świątyni wskazują na niego
jako tego, który nie tylko podjął się budowy, lecz dedykował kościół Emmanuelowi i Jego Matce
Marii12.
6 Innocenty Fritsch. ur. w 1665 г., wyświęcony na kapłana w 1689 г.; w 1727 r. wybrany został na opata
cysterskiego konwentu w Krzeszowie; umiera w 1734 г.; N. Lutterotti, Abt Innozenz Fritsch (1727-1734) der Erbauer
der Grussauer Abteikirche, Schweidnitz 1935, s. 7 i n.
7 Por. E. Panofsky, Architektura gotycka i scholastyka, [w:] tenże, Studia z historii sztuki Warszawa 1971. s. 41.
8 Grissovium in Dioecesi Vratislaviensi Filia Henrichovii, 1738, D. Geyer, V 25a (dalej cyt. AA W V 25a).
9 Lutterotti, Abt Dominikus Geyer von Griissau (1696-1726), „Schlesisches Pastoralblatt", 10/1926, s. 145 i n.
10 Lutterotti, Abt Innozenz Fritsch..., s. 22; G. Miinch, Abt Othmar Zinke von Braunau, der Erbauer von
Kloster Wahlstatt, „Schlesische Geschichtsblàtter" 3/1931, s. 69, 74. Opat Zinke budował klasztor i kościół w Broumov,
w Brzewnowie i później w Legnickim Polu, zaś opat Bauch wznosił w tym czasie klasztor w Lubiążu.
11 Był on profesorem teologii w krzeszowskim studium zakonnym i sekretarzem opata Geyera; Rose, op. cit., s. 109.
12 „Innocentius Fritsch [...] illico Salomonem pro gloria Altissimi zelantem piisime aemulatus omnes cogitatus suos direxit
eo, ut novam ex fundo Basilicae claustralis fabricam Divinissimi Emanuelis Nomini suscitaret". AAW V 25a (Inno-
centius Fritsch). Dziurla podaje błędne tłumaczenie tego fragmentu (op. cit., s. 88); fragment napisu na tablicy na-
grobnej Fritscha zawiera podobne treści: „[...] qui dum compleret domum hanc auream ad magnae Matris divini
Emmanuelis gloriam [...] nitrat Jérusalem [...]". Płyta nagrobna wmurowana jest w ścianie korytarza w pobliżu wyjścia
z kościoła opackiego, obok ołtarza Św. Józefa; por. Akten des Abtes Innocentius Fritsch. AAW V B8g.
STANISŁAW KOBIELUS
Nie jest znany autor projektu świątyni, lecz wiadomo, że budowę prowadził architekt A. J. Jentsch.
Prace przy wznoszeniu murów, wyposażeniu i wystroju kościoła postępowały stosunkowo szybko, tak
że w 1734 r. dzieło w swych najważniejszych elementach było ukończone. W latach 1733-1735
freskant J. W. Neunhertz wykonał polichromię nawy i kaplic. 3 lipca 1735 r. biskup wrocławski
kardynał F. L. Sintzendorff dokonał konsekracji kościoła.
Przy pobieżnym nawet oglądzie dekoracji świątyni opackiej rzuca się w oczy jej program
ikonograficzny, podporządkowany idei Emmanuela, zaczerpniętej z Księgi Izajasza 7, 14, i 9, 6:
„Ecce virgo concipiet, et pariet filium, et vocabitur nomen ejus Emmanuel"; „Parvulus enim
natus est nobis, et filius datus est nobis; et factus est principatus super humerum ejus; et
vocabitur nomen ejus, Admirabilis, Consiliarius, Deus, Fortis, Pater futuri saeculi, Princeps pacis"
(„Oto panna pocznie i porodzi syna i nazwą imię jego Emmanuel"; „Albowiem Dziecię nam się
narodziło i Syn został nam dany, na Jego barkach spoczęła władza; i nazwano imię Jego
Przedziwny, Doradca, Bóg, Mocny, Ojciec przyszłego wieku, Książę pokoju").
Nasuwa się pytanie, kto był autorem tak konsekwentnego w treści programu dekoracji i do jakich
źródeł sięgnięto przy jego opracowaniu.
Kładąc kamień węgielny pod nowy kościół, opat Innocenty Fritsch6 musiał mieć już gotowy
program wystroju i wyposażenia całej świątyni, przynajmniej jeśli chodzi o wątki przewodnie,
wezwania kaplic, ołtarzy czy treści malowideł freskowych. Z kolei trudno sobie wyobrazić, aby
jedynym autorem strony koncepcyjnej tak wielowarstwowego programu ikonograficznego był wyłącznie
Fritsch. Już w średniowieczu przy układaniu programów ikonograficznych współpracowali artysta
i teolog, a starano się przy tym, aby zawsze rzeczy materialne wskazywały na duchowe7. Podobnie
było w baroku, gdzie niezwykle ambitne rozwiązania artystyczne miały harmonijnie współgrać
z wyszukanymi treściami, które pragnęły wyrazić. Zamiar budowy nowego kościoła istniał, zanim
jeszcze Fritsch został opatem. Niebezpodstawnie opat Dominik Geyer nazwany został w kronice
krzeszowskiej Dawidem, który przygotował fundusze na budowę nowej świątyni8. Znał się on
doskonale na ekonomii i finansach. Dzięki swej energii opat ten przeprowadził wiele inwestycji
budowlanych poza Krzeszowem9. Inspirując budowę wielu obiektów, mógł również przygotować pewną
wizję nowego kościoła klasztornego, którą podjął jego następca — Fritsch. Jest to tylko przypuszczenie.
N. Lutterotti sugeruje, że na koncepcję Fritscha mogli mieć wpływ: lubiąski opat Ludwik Bauch,
bliski przyjaciel Innocentego, opat Ottmar Zinke z pobliskiego klasztoru Benedyktynów w Broumov
w Czechach, czy wreszcie znajomy krzeszowskiego opata, hrabia F. A. Sporck, cieszący się opinią
znawcy i mecenasa sztuki10.
Zdumiewającą konsekwencją w kontynuowaniu jednolitego programu ikonograficznego zainicjowa-
nego przez Fritscha, odznaczył się jego następca Benedykt II Seidel11. Być może, że ta właśnie grupa
ludzi miała wpływ na koncepcję programu dekoracji przyszłej świątyni. Jednak za głównego twórcę
programu należy uznać opata Fritscha. Przekazy historyczne dotyczące świątyni wskazują na niego
jako tego, który nie tylko podjął się budowy, lecz dedykował kościół Emmanuelowi i Jego Matce
Marii12.
6 Innocenty Fritsch. ur. w 1665 г., wyświęcony na kapłana w 1689 г.; w 1727 r. wybrany został na opata
cysterskiego konwentu w Krzeszowie; umiera w 1734 г.; N. Lutterotti, Abt Innozenz Fritsch (1727-1734) der Erbauer
der Grussauer Abteikirche, Schweidnitz 1935, s. 7 i n.
7 Por. E. Panofsky, Architektura gotycka i scholastyka, [w:] tenże, Studia z historii sztuki Warszawa 1971. s. 41.
8 Grissovium in Dioecesi Vratislaviensi Filia Henrichovii, 1738, D. Geyer, V 25a (dalej cyt. AA W V 25a).
9 Lutterotti, Abt Dominikus Geyer von Griissau (1696-1726), „Schlesisches Pastoralblatt", 10/1926, s. 145 i n.
10 Lutterotti, Abt Innozenz Fritsch..., s. 22; G. Miinch, Abt Othmar Zinke von Braunau, der Erbauer von
Kloster Wahlstatt, „Schlesische Geschichtsblàtter" 3/1931, s. 69, 74. Opat Zinke budował klasztor i kościół w Broumov,
w Brzewnowie i później w Legnickim Polu, zaś opat Bauch wznosił w tym czasie klasztor w Lubiążu.
11 Był on profesorem teologii w krzeszowskim studium zakonnym i sekretarzem opata Geyera; Rose, op. cit., s. 109.
12 „Innocentius Fritsch [...] illico Salomonem pro gloria Altissimi zelantem piisime aemulatus omnes cogitatus suos direxit
eo, ut novam ex fundo Basilicae claustralis fabricam Divinissimi Emanuelis Nomini suscitaret". AAW V 25a (Inno-
centius Fritsch). Dziurla podaje błędne tłumaczenie tego fragmentu (op. cit., s. 88); fragment napisu na tablicy na-
grobnej Fritscha zawiera podobne treści: „[...] qui dum compleret domum hanc auream ad magnae Matris divini
Emmanuelis gloriam [...] nitrat Jérusalem [...]". Płyta nagrobna wmurowana jest w ścianie korytarza w pobliżu wyjścia
z kościoła opackiego, obok ołtarza Św. Józefa; por. Akten des Abtes Innocentius Fritsch. AAW V B8g.