DOI Artikel:
Polacy na XXV Międzynarodowym Kongresie Historii Sztuki w Wiedniu
DOI Artikel:Baranowski, Andrzej Józef: Tradycja średniowieczna w późnobarokowej architekturze sakralnej krajów Europy środkowej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0312
308
XXV MIĘDZYNARODOWY KONGRES HISTORII SZTUKI W WIEDNIU
Obok malarstwa ważnym dokumentem historii stała się także rzeźba. W nowych oprawach
plastycznych eksponować poczęto średniowieczne nagrobki fundatorów i dobrodziejów zakonu —
pod chórem przy wejściu do kościoła, jak w cysterskim kościele w Wilhering nad Dunajem lub,
częściej, w specjalnie na ten cel wzniesionej kaplicy czy mauzoleum, jak w Krzeszowie. Potrzeba
koligacji zakonu z dynastią była tak duża, że jezuitom w Legnicy nie przeszkadzało sąsiedztwo
mauzoleum protestanckich Piastów. W opactwach austriackich, czeskich, śląskich budowano ogrom-
nej skali apartamenty cesarskie nie dla wygód czy gościny panującego, lecz po to, by służyły
propagandzie o historycznym zabarwieniu, np. w Kremsmimster bądź w Lubiążu.
Kult historii, obserwowany w malarstwie czy rzeźbie, nie mógł być pominięty i w architekturze.
W podejmowanych tak licznie na terenach Europy środkowej, od Bawarii po Wielkopolskę,
modernizacjach założeń zakonnych koncentrowano się na budowlach klasztoru, pozostawiając
kościoły w dawnej ich formie, jak w Kufstein czy Kamieńcu Ząbkowickim. W zespołach, w których
także budynek kościelny był poddany modernizacji, wprowadzano w jego architekturze zmiany
tylko na fasadzie, jak w Zwetl, nie mając na celu zatarcia dotychczasowego wyrazu stylowego
świątyni.
W sytuacjach, w których decydowano się jednak na całkowitą przebudowę kościoła, powtarzano
często jego stary plan, jak w Krzeszowie. Stosowano niekiedy dwie nawy poprzeczne, jak w Weisemiu,
i dwie absydy: wschodnią i zachodnią, jak w Sant Gallen czy Weingarten, co było świadomym
nawiązaniem do epoki wcześniejszych budowli, wywodzących się z czasów karolińskich. Czasami
eksponowano niektóre relikty starej architektury — w postaci np. romańskiego portalu lub strze-
listej wieży, jak w barokowym kościele Benedyktynów w Herzogenburgu czy w Policach; lub
nienaruszonej części prezbiterialnej z gotyckim sklepieniem, jak w Gottweig; czy w cudownej
kaplicy w Częstochowie — uznając to za godniejsze dla domu Bożego.
Różnie ów „barokowy historyzirT objawiał się w dziełach wielkich architektów okresu baroku.
Wersalska kaplica Jules Hardouin Mansarta wyróżnia się quasi-średniowieczną strukturą z całości
założenia9, odpustowy kościół Balthasara Neumanna w Vierzhnheiligen w swym planie ma krzywizną
linii wyznaczone dwa transepty i cztery absydy, a profuzja kolumn i wielobocznych filarów pod-
kreśla jego konstrukcję, zaś w budowlach Giovanniego Santiniego w Czechach, takich jak Sedlec
czy Kladruby, „barokowy gotyk" ukazano już w ortodoksyjnej formie.
Wśród dawnych prowincji Rzeczypospolitej problem średniowiecza w późnobarokowej architek-
turze sakralnej twórczo się wypowiedział na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kościołów
mniszych tam prawie nie było i główna rola inicjacji artystycznej przypadła jezuitom, rywali-
zującym z zakonami żebraczymi, i zlatynizowanym bazylianom. Wśród kilku typów świątyń roz-
powszechniły się dwa rodzaje budowli, będące odbiciem składu etniczno-wyznaniowego Księstwa.
Pierwszym były świątynie halowe, wznoszone na terenach katolicko-protestanckich, czyli na Żmudzi
i w Inflantach Polskich10. Drugim typem były bazyliki, w których zaznaczyła się tendencja łączenia
planu łacińskiego z greckim z możliwości „obejścia"' nawowego wokół przecięcia się jego ramion.
Typ pierwszy był rozwijany tam. gdzie — podobnie jak i na innych obszarach Europy środko-
wej — jezuici i inne zakony utrzymali niektóre elementy średniowiecza w budowlach nowożytnych.
Natomiast w drugim objawiły się jakby cechy bizantynizmu, który był obecny już w gotyckich
cerkwiach tego obszaru i bezpośrednio z północnych Włoch został przeniesiony do ich pierwszej
świątyni z końca XVI w. w Nieświeżu, a rozwijany dalej w XVIII w. przez bazylianów w Połocku
i Berezweczu] 1.
Pochodzący z rozległego obszaru materiał kryje wiele innych nie rozwiązanych problemów,
zrośniętych tak mocno jeszcze z roccaille. Ucieczka w przeszłość była znamienną cechą sztuki
osiemnastowiecznej; reprezentował ją zarówno, neoklasycyzm, jak i romantyzm. Problem dotyczy
9 Już od czasów renesansu obserwujemy liczne przykłady różniących się między sobą budowli w ramach wielkiej
rezydencji, np. Wawel, Hradcany, Brzeg, Amboise.
10 Problem odradzania się hal w późnym baroku omówiłem w innym miejscu, A. J. Baranowski, Barokowe kościoły
ha/owe w Wielkopolsce, |w:] Sztuka 1 pol. XVIII wieku. Warszawa 1981. s. 171-197.
11 W XV w., w okresie unii florenckiej, która pobudziła tradycję bizantyńską we Włoszech, na terenie Wielkiego
Księstwa Litewskiego wznoszono dziewięciopolowe świątynie halowe gotyckie, dostosowane do wymogów obrządku wschod-
niego.
XXV MIĘDZYNARODOWY KONGRES HISTORII SZTUKI W WIEDNIU
Obok malarstwa ważnym dokumentem historii stała się także rzeźba. W nowych oprawach
plastycznych eksponować poczęto średniowieczne nagrobki fundatorów i dobrodziejów zakonu —
pod chórem przy wejściu do kościoła, jak w cysterskim kościele w Wilhering nad Dunajem lub,
częściej, w specjalnie na ten cel wzniesionej kaplicy czy mauzoleum, jak w Krzeszowie. Potrzeba
koligacji zakonu z dynastią była tak duża, że jezuitom w Legnicy nie przeszkadzało sąsiedztwo
mauzoleum protestanckich Piastów. W opactwach austriackich, czeskich, śląskich budowano ogrom-
nej skali apartamenty cesarskie nie dla wygód czy gościny panującego, lecz po to, by służyły
propagandzie o historycznym zabarwieniu, np. w Kremsmimster bądź w Lubiążu.
Kult historii, obserwowany w malarstwie czy rzeźbie, nie mógł być pominięty i w architekturze.
W podejmowanych tak licznie na terenach Europy środkowej, od Bawarii po Wielkopolskę,
modernizacjach założeń zakonnych koncentrowano się na budowlach klasztoru, pozostawiając
kościoły w dawnej ich formie, jak w Kufstein czy Kamieńcu Ząbkowickim. W zespołach, w których
także budynek kościelny był poddany modernizacji, wprowadzano w jego architekturze zmiany
tylko na fasadzie, jak w Zwetl, nie mając na celu zatarcia dotychczasowego wyrazu stylowego
świątyni.
W sytuacjach, w których decydowano się jednak na całkowitą przebudowę kościoła, powtarzano
często jego stary plan, jak w Krzeszowie. Stosowano niekiedy dwie nawy poprzeczne, jak w Weisemiu,
i dwie absydy: wschodnią i zachodnią, jak w Sant Gallen czy Weingarten, co było świadomym
nawiązaniem do epoki wcześniejszych budowli, wywodzących się z czasów karolińskich. Czasami
eksponowano niektóre relikty starej architektury — w postaci np. romańskiego portalu lub strze-
listej wieży, jak w barokowym kościele Benedyktynów w Herzogenburgu czy w Policach; lub
nienaruszonej części prezbiterialnej z gotyckim sklepieniem, jak w Gottweig; czy w cudownej
kaplicy w Częstochowie — uznając to za godniejsze dla domu Bożego.
Różnie ów „barokowy historyzirT objawiał się w dziełach wielkich architektów okresu baroku.
Wersalska kaplica Jules Hardouin Mansarta wyróżnia się quasi-średniowieczną strukturą z całości
założenia9, odpustowy kościół Balthasara Neumanna w Vierzhnheiligen w swym planie ma krzywizną
linii wyznaczone dwa transepty i cztery absydy, a profuzja kolumn i wielobocznych filarów pod-
kreśla jego konstrukcję, zaś w budowlach Giovanniego Santiniego w Czechach, takich jak Sedlec
czy Kladruby, „barokowy gotyk" ukazano już w ortodoksyjnej formie.
Wśród dawnych prowincji Rzeczypospolitej problem średniowiecza w późnobarokowej architek-
turze sakralnej twórczo się wypowiedział na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kościołów
mniszych tam prawie nie było i główna rola inicjacji artystycznej przypadła jezuitom, rywali-
zującym z zakonami żebraczymi, i zlatynizowanym bazylianom. Wśród kilku typów świątyń roz-
powszechniły się dwa rodzaje budowli, będące odbiciem składu etniczno-wyznaniowego Księstwa.
Pierwszym były świątynie halowe, wznoszone na terenach katolicko-protestanckich, czyli na Żmudzi
i w Inflantach Polskich10. Drugim typem były bazyliki, w których zaznaczyła się tendencja łączenia
planu łacińskiego z greckim z możliwości „obejścia"' nawowego wokół przecięcia się jego ramion.
Typ pierwszy był rozwijany tam. gdzie — podobnie jak i na innych obszarach Europy środko-
wej — jezuici i inne zakony utrzymali niektóre elementy średniowiecza w budowlach nowożytnych.
Natomiast w drugim objawiły się jakby cechy bizantynizmu, który był obecny już w gotyckich
cerkwiach tego obszaru i bezpośrednio z północnych Włoch został przeniesiony do ich pierwszej
świątyni z końca XVI w. w Nieświeżu, a rozwijany dalej w XVIII w. przez bazylianów w Połocku
i Berezweczu] 1.
Pochodzący z rozległego obszaru materiał kryje wiele innych nie rozwiązanych problemów,
zrośniętych tak mocno jeszcze z roccaille. Ucieczka w przeszłość była znamienną cechą sztuki
osiemnastowiecznej; reprezentował ją zarówno, neoklasycyzm, jak i romantyzm. Problem dotyczy
9 Już od czasów renesansu obserwujemy liczne przykłady różniących się między sobą budowli w ramach wielkiej
rezydencji, np. Wawel, Hradcany, Brzeg, Amboise.
10 Problem odradzania się hal w późnym baroku omówiłem w innym miejscu, A. J. Baranowski, Barokowe kościoły
ha/owe w Wielkopolsce, |w:] Sztuka 1 pol. XVIII wieku. Warszawa 1981. s. 171-197.
11 W XV w., w okresie unii florenckiej, która pobudziła tradycję bizantyńską we Włoszech, na terenie Wielkiego
Księstwa Litewskiego wznoszono dziewięciopolowe świątynie halowe gotyckie, dostosowane do wymogów obrządku wschod-
niego.