Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (2(38).2013)

Zofia Herman Święty Łukasz malujący Marię Jakoba Beinharta...

221

ustami oraz lekko przymkniętymi oczami. Misternie wyrzeźbione kręcone włosy tworzą
pukle opadające na piersi i plecy. Ubrana jest w rozłożystą suknię dekorowaną aplikacjami
na krawędziach i przy lamówce łódkowego dekoltu.
Po prawej stronie przedstawiony jest święty Łukasz przy sztalugach wykonujący portret
Marii. Siedzi na rzeźbionym krześle, którego oparcie przykryte jest materiałem z tłoczonym
wzorem. Sztalugi przesłaniają dużą część kolumny oraz prawe ramię stojaka z tuniką. Twarz
Łukasza o wyrazistych rysach okalają gęste opadające na kark włosy. Również ta postać ubrana
jest we współczesny strój, przepasaną szatę, z rodzajem kaptura bądź narzutki. Łukasz nosi też
charakterystyczną czapkę artysty. Pod jego krzesłem przedstawiony jest atrybut Ewangelisty -
niewielkich rozmiarów wół. W dolnej części reliefu, u stóp postaci, po stronie Łukasza znajduje
się siedzące na podłodze Dzieciątko Jezus. Obok niego leży kłębek przędzy, Dzieciątko wyraź-
nie wychyla się z reliefu, skierowane nieco w dół i w kierunku Marii. Postaci Marii i Łukasza
ukazane są w analogicznych pozach, zwrócone do siebie, a półprofilem w kierunku odbiorcy.
Gesty obydwojga świętych także są bardzo zbliżone: podobnie unoszą dłonie, w których pier-
wotnie trzymali narzędzia pracy. Zdają się nawiązywać kontakt wzrokowy, Łukasz wychyla
się nieco zza sztalugi.
Ikonografia sceny nasuwa kilka pytań. Przede wszystkim przedstawienie Ewangelisty
malującego Marię z natury, we współczesnym stroju i scenerii, jest wyjątkowe na Śląsku.
Swobodny rodzajowy charakter sceny, odróżnia ją od hieratycznych tradycyjnych przedsta-
wień powstających w tym czasie w pracowniach śląskich, także w pracowni samego Beinharta.
W omawianym dziele pojawia się wyjątkowy w przedstawieniach świętego Łukasza malu-
jącego Marię, motyw matki Chiystusa tkającej dla syna cudowną tunikę bez szwu, zaczerpnięty
przez artystę z ryciny Wita Stosza (Veita Stoßa, Wita Stwosza) Święta Rodzina (il. 2)9. Nasuwa
się pytanie, jak wprowadzenie tego motywu zmienia wymowę całej sceny. Znaczące wydaje
się zestawienie pary twórców - malującego Łukasza i tkającej Marii, oraz pary przedmiotów -
obrazu i tuniki. Odrębnym zagadnieniem jest sam obraz ustawiony na sztalugach. Był on
najprawdopodobniej ruchomy, jednak jego pierwotna forma nie jest znana.
Święty Łukasz malujący Marię
Motyw świętego Łukasza w kostiumie współczesnego malarza malującego pozującą mu
Marię pojawia się dopiero w XV wieku10. Wcześniej wyobrażano malującego Ewangelistę
w samotności, analogicznie do scen ukazujących go podczas pisania. Legenda o Łukaszu
jako malarzu legitymizowała tworzenie przedstawień w chrześcijaństwie, a także kult licz-
nych przypisywanych mu wizerunków o statusie „prawdziwych obrazów” (vera effigies, vera
imago), nie tylko Marii, ale i Chrystusa. W kaplicy Santa Sanctorum na Lateranie znajduje się
wizerunek Chiystusa, którego autorem miał być święty Łukasz. W związku z tym obrazem
pojawia się jedna z pierwszych znanych redakcji legendy o Łukaszu jako malarzu - w napisa-
nym przez Nicolasa Maniacutiusa w 1145 roku traktacie o obrazie Zbawiciela na Lateranie:
9 Zob. Stanisława Sawicka, Ryciny Wita Stwosza, Sztuka, Warszawa 1937, s. 9,16-17, T T Anna Ziomecka,
Wit Stwosz a późnogotycka rzeźba na Śląsku [w:] Wit Stosz. Studia o sztuce i recepcji, red. Adam Stanisław Labuda,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań 1986, s. 125-145; Andrzej Olszewski, Wpływy sztuki Wita
Stwosza w Polsce i na Słowacji [w:] Wit Stwosz w Krakowie, red. Lech Kalinowski, Franciszek Stolot, Wydawnictwo
Literackie, Kraków 1986, s. 71.
10 Na temat ikonografii świętego Łukasza malującego Marię zob. Dorothee Klein, St. Lukas als Maler der
Maria. Ikonographie der Lukas-Madonna, Oskar Schloss, Berlin 1933; Gisela Kraut, Lukas malt die Madonna. Zeugnisse
zum künstlerischen Selbstverständnis in der Malerei, Wernersche Verlagsgesellschaft, Worms 1986.