DOI Heft:
Część II. Sztuka późnośredniowieczna i wczesnonowożytna / Part II. Late Medieval and Early Modern Art
DOI Artikel:Ziemba, Antoni: Czas i miejsce opowieści w obrazie. Tryptyk Jerozolimski z Gdańska - problemy narracji i ikonografii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45361#0268
264
Sztuka późnośredniowieczna i wczesnonowożytna
Tu interesuje nas jednak inny aspekt dzieła - ujęcie narracji obrazowej. Tryptyk Jerozolimski
należy do stosunkowo wąskiej grupy późnośredniowiecznych retabulów malowanych podej-
mujących wieloepizodyczną, sukcesywną a zarazem symultaniczną, opowieść z historii ewan-
gelicznej bądź hagiograficznej. Jest próbą - jak pokażemy: szczególną - ujawnienia obecności
czasu w historii i teraźniejszości.
Czas naturalny, liturgiczny, historiograficzny
Średniowieczne poczucie czasu, jego zapis i jego mierzenie2 zawierały w sobie świadomość roz-
dzielności czasu przyrodniczego, astronomicznego, wegetatywnego oraz czasu historycznego,
społecznego. Na przykład, Beda Czcigodny w VII wieku uznawał rachubę czasu wedle różnych
kategorii: „natury” (rok słoneczny), „zwyczaju” (miesiące) i „władzy” (piętnastoletni indykcjon,
po upływie którego w cesarstwie rzymskim ściągano specjalny podatek; niedziela jako ustalony
urzędowo dzień świąteczny itp.)3. Nicolas d’Oresme w wieku XIV rozróżniał czas naturalny, wy-
znaczany materialnym zjawiskiem ruchu, od czasu formalnego, mierzonego matematycznie4.
Jacques Le Goff wydziela dwie epoki w doznawaniu czasu: dojrzałe średniowiecze to teo-
logiczny „czas Kościoła”, ukierunkowany na zbawienie, wieczność i pozaczasowego Boga oraz
poddany kalendarzowi liturgicznemu, późne zaś to „czas kupców” (czas handlu i handlarzy),
poddany rachubie praktycznej, wyznaczaniu terminów negocjacji, transakcji, przedsięwzięć,
transportu i podróży, osiąganiu zysku5. Jest to jednak podział zbyt szeroki, by był operatywny
w analizowaniu średniowiecznych pojęć czasu. Czas naturalny wyznaczany był rytmem astro-
nomicznych jednostek roku słonecznego i księżycowego, rytmem pór roku, miesięcy podda-
nych pracom na roli, porom dnia i nocy itd. Na te przyrodnicze podziały nakładała się rachuba
kościelna - kalendarz liturgiczny, kalendarz świąt powszechnych i lokalnych w danej diecezji,
oraz rządzący zegarem życia zakonników, kanoników i pobożnych świeckich system stałych
pór nabożeństw i modlitw: jutrzni, prymy, tercji, seksty, nony, nieszporów, komplety, zawarty
w brewiarzach i godzinkach.
W systemie normatywnej rachuby czasu - kalendarzu kościelnym6 - połączono kompu-
tystykę, opartą na astronomicznej tradycji starożytnej i obliczaniu czasu (pozornego) obiegu
2 Zob. m.in.: Mensura - Maß, Zahl und Zahlensymbolik im Mittelalter, hrsg. von Albert Zimmermann, Walter
de Gruyter, Berlin-New York 1983-1984. Miscellanea mediaevalia. Veröffentlichungen des Thomas-Instituts der
Universität zu Köln, 16; Hans-Werner Goetz, Zeit/ Geschichte. Mittelalter [w:] Europäische Mentalitätsgeschichte.
Hauptthemen in Einzeldarstellungen, hrsg. von Peter Dinzelbacher, A. Kroner, Stuttgart 1993 (nowe wyd. rozszerzone:
A. Kroner, Stuttgart 2008): Peter Dinzelbacher, Lebenswelten des Mittelalters 1000-1500, Wissenschaftlicher Verlag
Bachmann, Badenweiler 2010, rozdz. Zeit, s. 138-158. Bachmanns Basiswissen, 1. Zob. też Constructions of Time in
the Late Middle Ages („Disputatio. An International Transdisciplinary Journal of the Late Middle Ages”, 2), ed. by
Carol Poster and Richard J. Utz, Northwestern University Press, Evanston (Ill.) 1997.
3 Anna-Dorothee von den Brincken, Hodie tot anni sunt. Große Zeiträume im Geschichtsdenken der Frühen
und Hohen Scholastik [w:] Mensura - Maß, Zahl und Zahlensymbolik im Mittelalter, op. cit., s. 192-211, zwl. s. 193.
4 Jürgen Sarnowsky, Zur Messung von Zeit und Bewegung [w:J Mensura..., op. cit., s. 153-161, zwl. s. 156.
5 Jacques Le Goff, Czas Kościoła i czas kupca [w:] Czas w kulturze, red. Andrzej Zajączkowski, PIW, Warszawa
1988, s. 331-355; zob. też idem, Pour un autre Moyen Âge. Temps, travail et culture en Occident, Gallimard, Paris 1977.
Bibliothèque des historiés.
6 Arno Borst, Computus. Zeit und Zahl in der Geschichte Europa, Wagenbach, Berlin 1990. Kleine kulturwis-
senschaftliche Bibliothek, 28; Józef Szymański, Nauki pomocnicze historii, PWN, Warszawa 2001, s. 107-153; Henryk
Wąsowicz, Kalendarz juliański i gregoriański oraz Kalendarz chrześcijański [w:] Czasi kalendarz, red. Zdzisław J. Kijas
OFM, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 2001, s. 77-115 i 117-158. Biblioteka Ekumenii i Dialogu, 14; Tadeusz
Jurkowlaniec, Gmach pamięci. Z badań nad dekoracją rzeźbiarską prezbiterium katedry we Wrocławiu, Instytut Sztuki
PAN, Warszawa 2004, rozdz. Zasady kalendarza, s. 129-138.
Sztuka późnośredniowieczna i wczesnonowożytna
Tu interesuje nas jednak inny aspekt dzieła - ujęcie narracji obrazowej. Tryptyk Jerozolimski
należy do stosunkowo wąskiej grupy późnośredniowiecznych retabulów malowanych podej-
mujących wieloepizodyczną, sukcesywną a zarazem symultaniczną, opowieść z historii ewan-
gelicznej bądź hagiograficznej. Jest próbą - jak pokażemy: szczególną - ujawnienia obecności
czasu w historii i teraźniejszości.
Czas naturalny, liturgiczny, historiograficzny
Średniowieczne poczucie czasu, jego zapis i jego mierzenie2 zawierały w sobie świadomość roz-
dzielności czasu przyrodniczego, astronomicznego, wegetatywnego oraz czasu historycznego,
społecznego. Na przykład, Beda Czcigodny w VII wieku uznawał rachubę czasu wedle różnych
kategorii: „natury” (rok słoneczny), „zwyczaju” (miesiące) i „władzy” (piętnastoletni indykcjon,
po upływie którego w cesarstwie rzymskim ściągano specjalny podatek; niedziela jako ustalony
urzędowo dzień świąteczny itp.)3. Nicolas d’Oresme w wieku XIV rozróżniał czas naturalny, wy-
znaczany materialnym zjawiskiem ruchu, od czasu formalnego, mierzonego matematycznie4.
Jacques Le Goff wydziela dwie epoki w doznawaniu czasu: dojrzałe średniowiecze to teo-
logiczny „czas Kościoła”, ukierunkowany na zbawienie, wieczność i pozaczasowego Boga oraz
poddany kalendarzowi liturgicznemu, późne zaś to „czas kupców” (czas handlu i handlarzy),
poddany rachubie praktycznej, wyznaczaniu terminów negocjacji, transakcji, przedsięwzięć,
transportu i podróży, osiąganiu zysku5. Jest to jednak podział zbyt szeroki, by był operatywny
w analizowaniu średniowiecznych pojęć czasu. Czas naturalny wyznaczany był rytmem astro-
nomicznych jednostek roku słonecznego i księżycowego, rytmem pór roku, miesięcy podda-
nych pracom na roli, porom dnia i nocy itd. Na te przyrodnicze podziały nakładała się rachuba
kościelna - kalendarz liturgiczny, kalendarz świąt powszechnych i lokalnych w danej diecezji,
oraz rządzący zegarem życia zakonników, kanoników i pobożnych świeckich system stałych
pór nabożeństw i modlitw: jutrzni, prymy, tercji, seksty, nony, nieszporów, komplety, zawarty
w brewiarzach i godzinkach.
W systemie normatywnej rachuby czasu - kalendarzu kościelnym6 - połączono kompu-
tystykę, opartą na astronomicznej tradycji starożytnej i obliczaniu czasu (pozornego) obiegu
2 Zob. m.in.: Mensura - Maß, Zahl und Zahlensymbolik im Mittelalter, hrsg. von Albert Zimmermann, Walter
de Gruyter, Berlin-New York 1983-1984. Miscellanea mediaevalia. Veröffentlichungen des Thomas-Instituts der
Universität zu Köln, 16; Hans-Werner Goetz, Zeit/ Geschichte. Mittelalter [w:] Europäische Mentalitätsgeschichte.
Hauptthemen in Einzeldarstellungen, hrsg. von Peter Dinzelbacher, A. Kroner, Stuttgart 1993 (nowe wyd. rozszerzone:
A. Kroner, Stuttgart 2008): Peter Dinzelbacher, Lebenswelten des Mittelalters 1000-1500, Wissenschaftlicher Verlag
Bachmann, Badenweiler 2010, rozdz. Zeit, s. 138-158. Bachmanns Basiswissen, 1. Zob. też Constructions of Time in
the Late Middle Ages („Disputatio. An International Transdisciplinary Journal of the Late Middle Ages”, 2), ed. by
Carol Poster and Richard J. Utz, Northwestern University Press, Evanston (Ill.) 1997.
3 Anna-Dorothee von den Brincken, Hodie tot anni sunt. Große Zeiträume im Geschichtsdenken der Frühen
und Hohen Scholastik [w:] Mensura - Maß, Zahl und Zahlensymbolik im Mittelalter, op. cit., s. 192-211, zwl. s. 193.
4 Jürgen Sarnowsky, Zur Messung von Zeit und Bewegung [w:J Mensura..., op. cit., s. 153-161, zwl. s. 156.
5 Jacques Le Goff, Czas Kościoła i czas kupca [w:] Czas w kulturze, red. Andrzej Zajączkowski, PIW, Warszawa
1988, s. 331-355; zob. też idem, Pour un autre Moyen Âge. Temps, travail et culture en Occident, Gallimard, Paris 1977.
Bibliothèque des historiés.
6 Arno Borst, Computus. Zeit und Zahl in der Geschichte Europa, Wagenbach, Berlin 1990. Kleine kulturwis-
senschaftliche Bibliothek, 28; Józef Szymański, Nauki pomocnicze historii, PWN, Warszawa 2001, s. 107-153; Henryk
Wąsowicz, Kalendarz juliański i gregoriański oraz Kalendarz chrześcijański [w:] Czasi kalendarz, red. Zdzisław J. Kijas
OFM, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 2001, s. 77-115 i 117-158. Biblioteka Ekumenii i Dialogu, 14; Tadeusz
Jurkowlaniec, Gmach pamięci. Z badań nad dekoracją rzeźbiarską prezbiterium katedry we Wrocławiu, Instytut Sztuki
PAN, Warszawa 2004, rozdz. Zasady kalendarza, s. 129-138.