Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (2(38).2013)

pomiędzy rewersami skrzydeł bocznych, a scenami wewnątrz otwartego tryptyku. Badanie
to wydobywa podrysowanie, czyli rysunek kompozycyjny kładziony bezpośrednio na war-
stwie gruntu czarnymi pigmentami: kredą, węglem drzewnym lub atramentem, na sucho lub
też pędzlem, po zmieszaniu ze spoiwem. Podrysowanie wykonane czerwonym pigmentem
w promieniowaniu podczerwonym nie uwidacznia się. Na rewersach skrzydeł bocznych war-
szawskiego tryptyku wykryto wyraźne, bardzo spontaniczne, autorskie podrysowanie, zaś
w scenach wewnętrznych rysunek p*od warstwami malarskimi jest niewidoczny (il. 11). Fakt
ten notowany jest jeszcze w innych obrazach van Heemskercka, można zatem wnioskować,
że na wewnętrznych częściach trypt • ku artysta wybrał do podrysowania materiał w kolorze
czerwonym lub tusz żelazowo-galusowy. Może o tym świadczyć również fragment jego obrazu
Święty Łukasz malujący Madonnę (Musée des Beaux-Arts, Rennes), ukazujący, jak święty Łukasz
kładzie podrysowanie pędzlem i farbą w kolorze sepii21. Obraz z Rennes, datowany na rok 1545,
czyli rok później niż warszawski tryptyk Ecce Homo, może być wskazówką, że właśnie w tym
okresie artysta częściej stosował tę technikę. Nie wiadomo jednak, dlaczego na rewersach
skrzydeł wybrał podrysowanie czamą kredą. Końcowe malowidła en grisaille różnią się sty-
listyką i od dawna uznaje się, że wykionane zostały przez warsztatowych współpracowników.
Badania IRR i RTG nie wykazują niemal żadnych zmian kompozycyjnych dokonywanych
w trakcie pracy, poza dwoma szczegółami: łabędzie na herbie Jana Drenckwaerdta pierwot-
nie miały głowy wzniesione wyżej i dzioby otwarte, a na rewersie ponad prawym ramieniem
figury świętego Jana umieszczony był dodatkowy łabędź. Natomiast w ostatniej fazie mistrz
mógł spontanicznie dodać takie mo>itywy jak falbankowe wykończenie płaszcza Piłata w są-
siedztwie jego dłoni (tam widoczny cszcze pierwotny, prosty zarys kompozycyjny - il. 12) czy

il. 151 fig. 15
Dramat i nabożność.
Warszawski tryptyk Ecce
Homo Maertena van
Heemskercka, wystawa
w Muzeum Narodowym
w Warszawie, 18 maja -
31 lipca 20131 Drama and
Devotion. Heemskerck's
Ecce Homo Altarpiece
from Warsaw, exhibition
at the National Museum
in Warsaw, May 18 -
July 312013
fot. I photo © Piotr Ligier /
Muzeum Narodowe
w Warszawie


21 Jill Dunkerton, Aviva Burnsto>ck, Alistair Smith, Two Wings of an Altarpiece by Martin van Heemskerck,
„National Gallery Technical Bulletin” 19&8, vol. 12, s. 28; A.T. Woollett, Y. Szafran and A. Phenix, op. cit., s. 48, il. 24.