DOI Artikel:
Miscellanea
DOI Artikel:Kal, Elżbieta: Uwagi o ikonografii i genezie formalnej obrazu Świętej Anny Samotrzeciej ze Strzegomia
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13736#0104
Elżbieta Kai
Ernst określił ten motyw terminem Zucker-
beutel °, podobnie — do nazwy tylko ogranicza-
się wzmianka E. Trochego1. Według A. Kar-
łowskiej-Kamzowej jest to owoc zawinięty w
biały gałganek — aluzja do dziewiczości Ma-
rii8.
Cel niniejszej pracy to m.in. próba wyodręb-
nienia i uzasadnienia głównego i przyporządko-
wanych mu wątków przedstawienia oraz wska-
zanie relacji między różnymi komponentami,
składającymi się w ostateczności na semantycz-
ną całość.
Niemal całą powierzchnię obrazu wypełnia
bogaty tron architektoniczny, ustawiony fron-
talnie wyznacza dość głęboką, zamkniętą prze-
strzeń dla monumentalnej postaci św. Anny
z Marią i Chrystusem (ił. 1). Pominąwszy dro-
biazgowe rozważania można stwierdzić, że nie-
zależnie od znaczeń szczegółowych i kontekstu
przedstawienia, tron w odniesieniu do osoby na
nim zasiadającej spełnia funkcję dystynktyw-
ną, określa jej ważność, godność, szczególne
przymioty itd.9 Przegląd średniowiecznych
tekstów liturgicznych i paraliturgicznych poz-
wala wskazać kilka przyczyn ważności św. An-
ny. Po pierwsze dała życie Marii, dziewiczej ro-
dzicielce Chrystusa — Zbawiciela. Na przykład
w trzynastowiecznym rymowanym oficjum me-
diolańskim i mówi się o św. Annie jako o tej,
dzięki której grzeszny świat otrzymał w osobie
Chrystusa zbawienie i odkupienie: „Per Annam
dux egreditur / De te, proles altissima I Chris-
lus, qui regit populum / Cum supernis et in-
jima I Anna sancta concepisti / Piam matrem
Jesu Christi / Per quam datum mundo tristi /
I Salus atąue redemptio [...]" 10. Z tego samego
6 Ernst, op. cit., s. 15.
7 E. G. Trochę, Das erste Jahrhundert schle-
sischer Tafelmalerei, „Die Hohe Strasse" I (1938),
s. 109.
8 A. Karłowska-Kamzowa, Malarstwo ślą-
skie 1250—1450, Wrocław—Warszawa—Kraków—
Gdańsk 1979, s. 15 ii.
9 Na temat motywu tronu por.: Dictionnaire des
symboles, [wyd.] R. Lafont, Paris 1969, s. 775—777;
Lexikon der Christlichen Ikonographie, Rom—Frei-
burg—Basel—Wien 1972, IV, s. 303—304; W. E i c li-
nom, Das Heilige und das Konigsheil, Bern 1970;
A. Grabar, Trónes episcopaux du XIe et XIIe sie-
cle en Italie meridionale, [w:] Uart de la fin de
Vantiąuite et du Moyen-dge, Paris 1968, t. I, s. 327—
392; C h. Michna, Das Salomonische Thronsym-
bol auf ósterreichischen Denkmdler, „Alte und Mo-
dernę Kunst", 6 (1961), s. 2—6.
10 „Psallentium" z rymowanego oficjum mediolań-
skiego, według Analecta Hymnica Medii Aevi, Leip-
zig 1886—1922, t. XIV, s. 192.
źródła wywodzi się inny fragment modlitwy
mówiący o tym, że za przyczyną św. Anny ludz-
kość została wybawiona od śmierci i wiecz-
nych cierpień: „Mater matris Jesu Christi I Tuo
lacte quam nutristi / ab infieri morte tristi /
I Tuos devotos libera I Ne tormentorum ope-
ra I Subeamus mortijera [...] n. Na Śląsku w
XIV w. znana była formuła mszalna zawie-
rająca fragment proroctwa Zachariasza (XI, 9)
o nadejściu Chrystusa, adresowana do św. An-
ny 12 oraz sekwencja mszalna „Sancte Anne
devotus", czcząca św. Annę jako matkę rodzi-
cielki Chrystusa. Sekwencja ta znana jest też
z ksiąg liturgicznych Pragi, Ołomuńca i Miś-
ni 13. Po drugie św. Anna zasługuje na wyróż-
nienie ze względu na udział Boga w jej macie-
rzyństwie — przez niego została wyznaczona
na matkę matki Zbawiciela: „Anna noli jlere I
de sterilitate I Namąue Deus miram I dabit
tibi prolem" u. W znanej na Śląsku czternas-
towiecznej modlitwie nazywa się świętą An-
nę — Łaską •— od boskiej łaski, która przy-
czyniła się do poczęcia Marii: „Mater autem
Anna graciam resonat nomine, qua replenda
erat in generatione"15. Po trzecie wreszcie
św. Anna zasiada na tronie, ponieważ została
uznana za potomkinię króla Dawida, patriar-
chów i proroków, i jej ród jest kontynucją
Drzewa Jessego: „Anna regum progenies I et
sacerdotum series I Stirpem illustrem patri-
bus I suis ornavit actibus" 1G; „David regis gra-
ta I Christo regi grata I Joachim sponsata I
Figuris notata [...]" 17. Tę ideę wyraża też wy-
jątek trzynastowiecznego rymowanego oficjum
z Malborka: „Ex Abrahe progenię I pontifi- .
u Ibidem, s. 193.
12 Cyt. za: Z. Piechota, Kult liturgiczny św.
Anny na Śląsku w świetle średnioioiecznych rękopi-
sów liturgicznych, „Rocznik Teologiczny Śląska Opol-
skiego", II (1970), s. 122.
13 Najstarszym śląskim mszałem zawierającym ten
tekst jest rękopis z około 1364 r. z kościoła św. Marii
Magdaleny we Wrocławiu; pełny tekst w: Analecta...,
t. LV, s. 78—79.
14 Fragment „Ad Matutinum", Analecta..., t. XII,
s. 85.
15 Tekst z brewiarza czternastowiecznego, dawniej
w Bibliotece Miejskiej we Wrocławiu, rkps R. 526,
cyt za: J. Wojtkowski, Wiara w Niepokalane
Poczęcie Najświętszej Marii Panny w Polsce w świe-
tle średniowiecznych rękopisów liturgicznych. Stu-
dium historyczno-dogmatyczne, Lublin 1958, s. 236.
16 Hymn łaciński z XIII w., według Analecta...,
t. XLII, s. 98.
17 „Ad Laudes", Analecta..., t. XXII, s. 35; P.-V.
Charland, Madame Sainte Anne et son culte en
Moyen-dge, Qu6bec 1913, t. II, s. 687.
Ernst określił ten motyw terminem Zucker-
beutel °, podobnie — do nazwy tylko ogranicza-
się wzmianka E. Trochego1. Według A. Kar-
łowskiej-Kamzowej jest to owoc zawinięty w
biały gałganek — aluzja do dziewiczości Ma-
rii8.
Cel niniejszej pracy to m.in. próba wyodręb-
nienia i uzasadnienia głównego i przyporządko-
wanych mu wątków przedstawienia oraz wska-
zanie relacji między różnymi komponentami,
składającymi się w ostateczności na semantycz-
ną całość.
Niemal całą powierzchnię obrazu wypełnia
bogaty tron architektoniczny, ustawiony fron-
talnie wyznacza dość głęboką, zamkniętą prze-
strzeń dla monumentalnej postaci św. Anny
z Marią i Chrystusem (ił. 1). Pominąwszy dro-
biazgowe rozważania można stwierdzić, że nie-
zależnie od znaczeń szczegółowych i kontekstu
przedstawienia, tron w odniesieniu do osoby na
nim zasiadającej spełnia funkcję dystynktyw-
ną, określa jej ważność, godność, szczególne
przymioty itd.9 Przegląd średniowiecznych
tekstów liturgicznych i paraliturgicznych poz-
wala wskazać kilka przyczyn ważności św. An-
ny. Po pierwsze dała życie Marii, dziewiczej ro-
dzicielce Chrystusa — Zbawiciela. Na przykład
w trzynastowiecznym rymowanym oficjum me-
diolańskim i mówi się o św. Annie jako o tej,
dzięki której grzeszny świat otrzymał w osobie
Chrystusa zbawienie i odkupienie: „Per Annam
dux egreditur / De te, proles altissima I Chris-
lus, qui regit populum / Cum supernis et in-
jima I Anna sancta concepisti / Piam matrem
Jesu Christi / Per quam datum mundo tristi /
I Salus atąue redemptio [...]" 10. Z tego samego
6 Ernst, op. cit., s. 15.
7 E. G. Trochę, Das erste Jahrhundert schle-
sischer Tafelmalerei, „Die Hohe Strasse" I (1938),
s. 109.
8 A. Karłowska-Kamzowa, Malarstwo ślą-
skie 1250—1450, Wrocław—Warszawa—Kraków—
Gdańsk 1979, s. 15 ii.
9 Na temat motywu tronu por.: Dictionnaire des
symboles, [wyd.] R. Lafont, Paris 1969, s. 775—777;
Lexikon der Christlichen Ikonographie, Rom—Frei-
burg—Basel—Wien 1972, IV, s. 303—304; W. E i c li-
nom, Das Heilige und das Konigsheil, Bern 1970;
A. Grabar, Trónes episcopaux du XIe et XIIe sie-
cle en Italie meridionale, [w:] Uart de la fin de
Vantiąuite et du Moyen-dge, Paris 1968, t. I, s. 327—
392; C h. Michna, Das Salomonische Thronsym-
bol auf ósterreichischen Denkmdler, „Alte und Mo-
dernę Kunst", 6 (1961), s. 2—6.
10 „Psallentium" z rymowanego oficjum mediolań-
skiego, według Analecta Hymnica Medii Aevi, Leip-
zig 1886—1922, t. XIV, s. 192.
źródła wywodzi się inny fragment modlitwy
mówiący o tym, że za przyczyną św. Anny ludz-
kość została wybawiona od śmierci i wiecz-
nych cierpień: „Mater matris Jesu Christi I Tuo
lacte quam nutristi / ab infieri morte tristi /
I Tuos devotos libera I Ne tormentorum ope-
ra I Subeamus mortijera [...] n. Na Śląsku w
XIV w. znana była formuła mszalna zawie-
rająca fragment proroctwa Zachariasza (XI, 9)
o nadejściu Chrystusa, adresowana do św. An-
ny 12 oraz sekwencja mszalna „Sancte Anne
devotus", czcząca św. Annę jako matkę rodzi-
cielki Chrystusa. Sekwencja ta znana jest też
z ksiąg liturgicznych Pragi, Ołomuńca i Miś-
ni 13. Po drugie św. Anna zasługuje na wyróż-
nienie ze względu na udział Boga w jej macie-
rzyństwie — przez niego została wyznaczona
na matkę matki Zbawiciela: „Anna noli jlere I
de sterilitate I Namąue Deus miram I dabit
tibi prolem" u. W znanej na Śląsku czternas-
towiecznej modlitwie nazywa się świętą An-
nę — Łaską •— od boskiej łaski, która przy-
czyniła się do poczęcia Marii: „Mater autem
Anna graciam resonat nomine, qua replenda
erat in generatione"15. Po trzecie wreszcie
św. Anna zasiada na tronie, ponieważ została
uznana za potomkinię króla Dawida, patriar-
chów i proroków, i jej ród jest kontynucją
Drzewa Jessego: „Anna regum progenies I et
sacerdotum series I Stirpem illustrem patri-
bus I suis ornavit actibus" 1G; „David regis gra-
ta I Christo regi grata I Joachim sponsata I
Figuris notata [...]" 17. Tę ideę wyraża też wy-
jątek trzynastowiecznego rymowanego oficjum
z Malborka: „Ex Abrahe progenię I pontifi- .
u Ibidem, s. 193.
12 Cyt. za: Z. Piechota, Kult liturgiczny św.
Anny na Śląsku w świetle średnioioiecznych rękopi-
sów liturgicznych, „Rocznik Teologiczny Śląska Opol-
skiego", II (1970), s. 122.
13 Najstarszym śląskim mszałem zawierającym ten
tekst jest rękopis z około 1364 r. z kościoła św. Marii
Magdaleny we Wrocławiu; pełny tekst w: Analecta...,
t. LV, s. 78—79.
14 Fragment „Ad Matutinum", Analecta..., t. XII,
s. 85.
15 Tekst z brewiarza czternastowiecznego, dawniej
w Bibliotece Miejskiej we Wrocławiu, rkps R. 526,
cyt za: J. Wojtkowski, Wiara w Niepokalane
Poczęcie Najświętszej Marii Panny w Polsce w świe-
tle średniowiecznych rękopisów liturgicznych. Stu-
dium historyczno-dogmatyczne, Lublin 1958, s. 236.
16 Hymn łaciński z XIII w., według Analecta...,
t. XLII, s. 98.
17 „Ad Laudes", Analecta..., t. XXII, s. 35; P.-V.
Charland, Madame Sainte Anne et son culte en
Moyen-dge, Qu6bec 1913, t. II, s. 687.