DOI Artikel:
Recenzje i omówienia
DOI Artikel:Olszewski, Andrzej M.: Uwagi o badaniach nad rzeźbą przełomu XIV i XV wieku. W związku z książką Karla Heinza Clasena: Der Meister der Schönen Madonnen. Herkunft, Entfaltung und Umkreis, Berlin-New York 1974
DOI Artikel:Harasimowicz, Jan: Jakub Pokora, Sztuka w służbie Reformacji, Śląskie ambony 1530-1650, PWN, Warszawa 1982
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13736#0263
Recenzje i omówienia
173
giętą linią brzegów podwiniętego płaszcza. Natomiast
dość archaiczny charakter mają włosy krakowskiego
posągu. Przypominają one ufryzowanie w niektórych
wczesnych dziełach malarstwa z terenu Czech, jak w
obrazach Marii z Dzieciątkiem z Vevefi i z klasztoru
na Strahowie w Pradze28, czy późniejszych, np. w
przedstawieniach apostołów Jana i Bartłomieja z cy-
klu kapucyńskiego w Pradze27. Z zabytków rzeźby w
Czechach warto tu wymienić Madonny z Dzieciątkiem
z Michle (czterdzieste lata XIV wieku), z Broumowa,
z Chebu (obie z 3. ćwierci XIV wieku), a zwłaszcza
popiersie Beneśa Krabice w tryforium katedry pras-
kiej (1378—1379) i hermę świętej z Dolni Vltavięe
(osiemdziesiąte lata XIV wieku)28. Zbliżony typ loków
spotykamy również dość wcześnie na ŚląskuM. Tak
więc ten element naszego dzieła sugeruje jego wczes-
ne powstanie, może jeszcze w końcu wieku XIV, cze-
go nie wyklucza typ twarzy i układ fałdów30. Liczyć
się także należy z importami pochodzących jeszcze z
XIV wieku dzieł, które mogły wywierać wpływ na
twórczość miejscową. Za import uważana była lwow-
ska tzw. Madonna Jackowa 81. Nowszym importem jest
figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem w przedsionku
wieży wikaryjskiej katedry na Wawelu: błędnie da-
towana w katalogu zabytków na 2. ćwierć XV wie-
ku S2, ukazuje wyraźne analogie z rzeźbą Madonny z
Tongersches Haus w Kolonii, z około r. 13 3 0 33, i win-
na być datowana na podobny okres.
Tak więc kraje sąsiednie — by wspomnieć tu je-
szcze o rzeźbiarskim środowisku wiedeńskim 2. po-
łowy w. XIV34, stanowiły dla Czech z ich cesarską
wówczas stolicą — Pragą, dobre zaplecze, skłonne do
»• Por. A. M a t 6 J 5 e k, J. PeSina, Cotischc Malerei
In Bóhmen. Tafelmalerel 1350—1450, Prag, Hanau M. 1955,
s. 51, 11. 26, 27, datowanie około roku 1350. Warto zauważyć,
że w obu wypadkach Dzieciątko znajduje się po prawej
stronie Matki — podobnie jak nie rozpoznany, zniszczony
przedmiot (lub Dzieciątko) figury krakowskiej.
*i Por. Matejce k, PeSina, op. cit., s. 70—71, 11. 167,
168, datowane przed r. 1410.
" Określenia i datowanie wg K u t a 1 a, Ces/ce..., tabl. 1,
3, 11, 20, 25, 66, 133.
" H. B r a u n c, E. W i e s e, Schlesische Malerei und
Plastik des Mittelalters. Krltlscher Katalog der Ausstellung
In Breslau 1926, Leipzig 1929, tabl. 15, 19 (nr 23), 25, 38
(już późniejsze).
u For. też włosy na czole Mojżesza na konsoli toruń-
skiej, Ku tal, Ceskć..., tabl. 181. Można tu zaznaczyć, że
podobne do krakowskiej fryzury mają rzeźby łączone z Mi-
recepcji wytwarzanych tam wzorów. Trzeba było o
tym wspomnieć dla uzyskania pewnej równowagi, za-
chwianej przez zbyt silne akcentowanie, „Zachodu"
przez Clasena.
W sumie trzeba powiedzieć, że Autor dał nam pra-
cę przynoszącą rozległy materiał porównawczy do stu-
dium rzeźby końca XIV i początków XV wieku, lecz
sposób naukowego porządkowania tego materiału —
z naczelną tezą o genezie sztuki tytułowego artysty
włącznie — budzi daleko idące wątpliwości. Sprawa
analizy stylistyczno-porównawczej, służącej wiązaniu
dzieł w grupy warsztatowe, datowaniu, wykreślaniu
drogi twórczej mistrzów, jest sprawą trudną i łatwo
tu popaść w subiektywizm. Dodatkowym kłopotem
jest brak na ogół punktów odniesienia chronologicz-
nego w postaci obiektów datowanych w sposób nie-
podważalny. A właśnie w odniesieniu do rzeźb pub-
likowanych przez Clasena nie wszyscy godzą się na
to, że wzmianka z r. 1384 odnosi się do Piety z koś-
cioła św. Elżbiety we Wrocławiu (np. odrzucają taki
pogląd Kutal i Clasen), a z r. 1393 do Madonny
z Dzieciątkiem w Altenmarkt (np. przyjmuje to Ku-
tal, odrzuca Clasen). Przy dalszych studiach nakre-
ślonego przez Clasena „pola badawczego" trzeba bę-
dzie spróbować wciągnąć szerzej w orbitę zaintereso-
wań porównawczych malarstwo, także miniaturowe,
którego zabytki czasem bywają datowane dokładniej.
Dobrze się stanie, jeśli w ten nurt dociekań włączą
się także polscy historycy sztuki, ukazując precyzyj-
niej rolę terytorium polskiego w recepcji i rozwoju
typu Pięknych Madonn.
strzem z Grosslobming (E. Baum, Katalog des Museums
mittelalterllcher bsterreichischer Kunst, Wien—Munchen
1971, li. 5—7) oraz rzeźby dawniej czasem z nim Identyfi-
kowanego Hansa von Judenburg (Landesausstcllung Cotlk
in der Steiermark, 11, 12, 88, 89).
J1 Nowe spostrzeżenie na jej temat por. Die Parler und
der schbne SIU..., t. 2, s. 426.
«« Katalog zabytkóu) sztuki w Polsce, t. IV: Miasto Kra-
ków, cz. I: Wawel, pod red. J. Szabłowskiego, Warszawa
1965, s. 108, 11, 532. Na błąd datowania zwrócił uwagę
doc. dr hab. Jerzy Gadomski.
31 A. L e g n e r, Schniitgen-Museum Koln, MUnchen—
Zurich 1971, U. 25.
" Ostatnio w polskiej literaturze sprawę środowiska aus-
triackiego przypomniała E. Stolotowaw obszernej roz-
prawie, złożonej do druku jeszcze w r. 19G9, Nagrobek Ka-
zimierza Wielkiego w katedrze wawelskiej, ,.Studia do
Dziejów Wawelu", IV (1978), s. 1—115.
JAN HARASIMOWICZ (Wrocław)
Jakub Pokora, Sztuka w służbie Reformacji. Śląskie ambony 1550—J650,PWN, Warszawa 1982
1. Wyniki polskich badań nad spuścizną artystycz-
ną śląskiej Reformacji, zainicjowanych na szerszą ska-
lę w latach sześćdziesiątych rozprawą Bożeny Stein-
born o malowanych epitafiach mieszczańskich, z pew-
nością już przewyższyły, tak pod względem ilościo-
wym, jak i jakościowym, osiągnięcia nauki niemiec-
kiej, przed- i powojennej K Mimo dotkliwego braku
1 Podstawowe znaczenie mają trzy rozprawy: B. Stein-
b o r n, Malowane epitajia mieszczańskie na Śląsku w la-
tach 1520—1620, „Roczniki Sztuki Śląskiej", IV (1967), s. 7—
nowoczesnej inwentaryzacji zabytków, zwłaszcza dla
terenów Dolnego Śląska, stale zwiększa się ilość podej-
mowanych prac, głównie monograficznych, pisanych
najczęściej przez magistrantów profesora Mieczysława
Zlata w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc-
ławskiego. Są wśród tych prac także próby rozwiąza-
139; P. B a n a ś, Studia nad śląską architekturą protestan-
cką drugiej polowy XVII tuieku, Tamże, VIII (1971), s. 35—
89; T. Chrzanowski, Rzeźba lat 1560—1650 na Śląsku
Opolskim, Warszawa 1974.
173
giętą linią brzegów podwiniętego płaszcza. Natomiast
dość archaiczny charakter mają włosy krakowskiego
posągu. Przypominają one ufryzowanie w niektórych
wczesnych dziełach malarstwa z terenu Czech, jak w
obrazach Marii z Dzieciątkiem z Vevefi i z klasztoru
na Strahowie w Pradze28, czy późniejszych, np. w
przedstawieniach apostołów Jana i Bartłomieja z cy-
klu kapucyńskiego w Pradze27. Z zabytków rzeźby w
Czechach warto tu wymienić Madonny z Dzieciątkiem
z Michle (czterdzieste lata XIV wieku), z Broumowa,
z Chebu (obie z 3. ćwierci XIV wieku), a zwłaszcza
popiersie Beneśa Krabice w tryforium katedry pras-
kiej (1378—1379) i hermę świętej z Dolni Vltavięe
(osiemdziesiąte lata XIV wieku)28. Zbliżony typ loków
spotykamy również dość wcześnie na ŚląskuM. Tak
więc ten element naszego dzieła sugeruje jego wczes-
ne powstanie, może jeszcze w końcu wieku XIV, cze-
go nie wyklucza typ twarzy i układ fałdów30. Liczyć
się także należy z importami pochodzących jeszcze z
XIV wieku dzieł, które mogły wywierać wpływ na
twórczość miejscową. Za import uważana była lwow-
ska tzw. Madonna Jackowa 81. Nowszym importem jest
figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem w przedsionku
wieży wikaryjskiej katedry na Wawelu: błędnie da-
towana w katalogu zabytków na 2. ćwierć XV wie-
ku S2, ukazuje wyraźne analogie z rzeźbą Madonny z
Tongersches Haus w Kolonii, z około r. 13 3 0 33, i win-
na być datowana na podobny okres.
Tak więc kraje sąsiednie — by wspomnieć tu je-
szcze o rzeźbiarskim środowisku wiedeńskim 2. po-
łowy w. XIV34, stanowiły dla Czech z ich cesarską
wówczas stolicą — Pragą, dobre zaplecze, skłonne do
»• Por. A. M a t 6 J 5 e k, J. PeSina, Cotischc Malerei
In Bóhmen. Tafelmalerel 1350—1450, Prag, Hanau M. 1955,
s. 51, 11. 26, 27, datowanie około roku 1350. Warto zauważyć,
że w obu wypadkach Dzieciątko znajduje się po prawej
stronie Matki — podobnie jak nie rozpoznany, zniszczony
przedmiot (lub Dzieciątko) figury krakowskiej.
*i Por. Matejce k, PeSina, op. cit., s. 70—71, 11. 167,
168, datowane przed r. 1410.
" Określenia i datowanie wg K u t a 1 a, Ces/ce..., tabl. 1,
3, 11, 20, 25, 66, 133.
" H. B r a u n c, E. W i e s e, Schlesische Malerei und
Plastik des Mittelalters. Krltlscher Katalog der Ausstellung
In Breslau 1926, Leipzig 1929, tabl. 15, 19 (nr 23), 25, 38
(już późniejsze).
u For. też włosy na czole Mojżesza na konsoli toruń-
skiej, Ku tal, Ceskć..., tabl. 181. Można tu zaznaczyć, że
podobne do krakowskiej fryzury mają rzeźby łączone z Mi-
recepcji wytwarzanych tam wzorów. Trzeba było o
tym wspomnieć dla uzyskania pewnej równowagi, za-
chwianej przez zbyt silne akcentowanie, „Zachodu"
przez Clasena.
W sumie trzeba powiedzieć, że Autor dał nam pra-
cę przynoszącą rozległy materiał porównawczy do stu-
dium rzeźby końca XIV i początków XV wieku, lecz
sposób naukowego porządkowania tego materiału —
z naczelną tezą o genezie sztuki tytułowego artysty
włącznie — budzi daleko idące wątpliwości. Sprawa
analizy stylistyczno-porównawczej, służącej wiązaniu
dzieł w grupy warsztatowe, datowaniu, wykreślaniu
drogi twórczej mistrzów, jest sprawą trudną i łatwo
tu popaść w subiektywizm. Dodatkowym kłopotem
jest brak na ogół punktów odniesienia chronologicz-
nego w postaci obiektów datowanych w sposób nie-
podważalny. A właśnie w odniesieniu do rzeźb pub-
likowanych przez Clasena nie wszyscy godzą się na
to, że wzmianka z r. 1384 odnosi się do Piety z koś-
cioła św. Elżbiety we Wrocławiu (np. odrzucają taki
pogląd Kutal i Clasen), a z r. 1393 do Madonny
z Dzieciątkiem w Altenmarkt (np. przyjmuje to Ku-
tal, odrzuca Clasen). Przy dalszych studiach nakre-
ślonego przez Clasena „pola badawczego" trzeba bę-
dzie spróbować wciągnąć szerzej w orbitę zaintereso-
wań porównawczych malarstwo, także miniaturowe,
którego zabytki czasem bywają datowane dokładniej.
Dobrze się stanie, jeśli w ten nurt dociekań włączą
się także polscy historycy sztuki, ukazując precyzyj-
niej rolę terytorium polskiego w recepcji i rozwoju
typu Pięknych Madonn.
strzem z Grosslobming (E. Baum, Katalog des Museums
mittelalterllcher bsterreichischer Kunst, Wien—Munchen
1971, li. 5—7) oraz rzeźby dawniej czasem z nim Identyfi-
kowanego Hansa von Judenburg (Landesausstcllung Cotlk
in der Steiermark, 11, 12, 88, 89).
J1 Nowe spostrzeżenie na jej temat por. Die Parler und
der schbne SIU..., t. 2, s. 426.
«« Katalog zabytkóu) sztuki w Polsce, t. IV: Miasto Kra-
ków, cz. I: Wawel, pod red. J. Szabłowskiego, Warszawa
1965, s. 108, 11, 532. Na błąd datowania zwrócił uwagę
doc. dr hab. Jerzy Gadomski.
31 A. L e g n e r, Schniitgen-Museum Koln, MUnchen—
Zurich 1971, U. 25.
" Ostatnio w polskiej literaturze sprawę środowiska aus-
triackiego przypomniała E. Stolotowaw obszernej roz-
prawie, złożonej do druku jeszcze w r. 19G9, Nagrobek Ka-
zimierza Wielkiego w katedrze wawelskiej, ,.Studia do
Dziejów Wawelu", IV (1978), s. 1—115.
JAN HARASIMOWICZ (Wrocław)
Jakub Pokora, Sztuka w służbie Reformacji. Śląskie ambony 1550—J650,PWN, Warszawa 1982
1. Wyniki polskich badań nad spuścizną artystycz-
ną śląskiej Reformacji, zainicjowanych na szerszą ska-
lę w latach sześćdziesiątych rozprawą Bożeny Stein-
born o malowanych epitafiach mieszczańskich, z pew-
nością już przewyższyły, tak pod względem ilościo-
wym, jak i jakościowym, osiągnięcia nauki niemiec-
kiej, przed- i powojennej K Mimo dotkliwego braku
1 Podstawowe znaczenie mają trzy rozprawy: B. Stein-
b o r n, Malowane epitajia mieszczańskie na Śląsku w la-
tach 1520—1620, „Roczniki Sztuki Śląskiej", IV (1967), s. 7—
nowoczesnej inwentaryzacji zabytków, zwłaszcza dla
terenów Dolnego Śląska, stale zwiększa się ilość podej-
mowanych prac, głównie monograficznych, pisanych
najczęściej przez magistrantów profesora Mieczysława
Zlata w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu Wroc-
ławskiego. Są wśród tych prac także próby rozwiąza-
139; P. B a n a ś, Studia nad śląską architekturą protestan-
cką drugiej polowy XVII tuieku, Tamże, VIII (1971), s. 35—
89; T. Chrzanowski, Rzeźba lat 1560—1650 na Śląsku
Opolskim, Warszawa 1974.