DOI Artikel:
Recenzje i omówienia
DOI Artikel:Olszewski, Andrzej M.: Uwagi o badaniach nad rzeźbą przełomu XIV i XV wieku. W związku z książką Karla Heinza Clasena: Der Meister der Schönen Madonnen. Herkunft, Entfaltung und Umkreis, Berlin-New York 1974
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13736#0259
RECENZJE I OMÓWIENIA
ANDRZEJ M. OLSZEWSKI (Kraków)
Uwagi o badaniach nad rzeźbą przełomu XIV i XV wieku. W związku z książką Karla Heinza
Clasena: Der Meister der Schónen Madonnen. Herkunft, Entfaltung und Umkreis, Berlin—New
York 1974, Walter de Gruyter, s. XII, 219, tabl. 131
Imponująca rozmiarami książka Karla Heinza Cla-
sena przynosi nadzwyczaj obfity materiał do rzeźby
końca XIV i początków XV wieku w Europie środko-
wej, a więc również z terenu Polski, musi zatem bu-
dzić zainteresowanie polskich historyków sztuki. Za-
interesowanie to wprawdzie w miarę lektury prowo-
kuje do różnych zastrzeżeń i znaków zapytania, ale
właśnie dlatego tym bardziej warto pokusić się o
skreślenie szeregu uwag na marginesie tej publikacji.
We wstępie Clasen daje nam przegląd stanu badań.
Następnie w pierwszej części przedstawia, w ramach
przyjętych przez siebie założeń chronologicznych i geo-
graficznych, drogę twórczą artysty, którego nazywa
Mistrzem Pięknych Madonn. Na zasadzie analizy sty-
listycznej łączy Autor z owym domniemanym mist-
rzem szereg dzieł z mniejszą lub większą pewnością.
Omawiane po kolei rzeźby zestawia w cztery grupy:
zachodnią (Madonny w Budapeszcie — podobno z
Amiens, w Bonn, i w Maastricht), krzyżacką (Ma-
donna z Torunia i jej konsola. Chrystus w Ogrojcu
z Malborka i Maria Dobrej Nadziei z Torunia), śląską
(Madonna wrocławska, obecnie w Muzeum Narodo-
wym w Warszawie, Pieta z kościoła św. Elżbiety we
Wrocławiu, św. Katarzyna wrocławska, obecnie w
muzeum poznańskim, zwornik z przedstawieniem św.
Jadwigi we wrocławskim kościele św. Krzyża) oraz
czesko-morawską (Madonna w Sternberku, św. Kata-
rzyna w Igławie, Madonny z Krumłowa i Pilzna).
Przypuszcza, że artysta mógł nawet zawędrować do
Salzburga. Madonna z Amiens miałaby powstać naj-
później około r. 1390 (s. 26) lub w końcu lat osiem-
dziesiątych XIV wieku, a następnie mistrz przeniósł
się na wschód (s. 27). Wkrótce po r. 1390, najpóźniej
do 1395, musiała z kolei powstać Madonna toruńska.
Przejście Mistrza na Śląsk nastąpić musiało jeszcze
przed przełomem wieków. Autor przyjmuje, że na pod-
stawie przekazu źródłowego można określić powstanie
figury św. Katarzyny w Igławie na czas około r. 1402
(s. 63), co z kolei stanowić może punkt oparcia dla
chronologii twórczości Mistrza.
Clasen podejmuje się rekonstrukcji nie tylko drogi
życiowej Mistrza, ale też jego nie zachowanych dzieł:
i tak np. przypuszcza, że Madonna z Maastricht, ra-
czej nie własnoręczny twór artysty, oparta jest na za-
ginionym oryginale (s. 30); wysuwa również mnie-
manie, że na terenie Prus powstała Pieta Mistrza, któ-
rej odbiciem jest rzeźba gdańska (s. 51, 66, 101). Innej
nie zachowanej Piety domyśla się na Śląsku (s. 111).
Nie wykluczone też, zdaniem Autora, że artysta był
nie tylko rzeźbiarzem, lecz i budowniczym (s. 55, 63).
W drugiej części pracy przedstawia Clasen swą wizję
pochodzenia sztuki Mistrza Pięknych Madonn oraz je-
go oddziaływanie na bardzo rozległych terenach.
Motywem przewodnim książki jest udowodnienie
„zachodniej" genezy sztuki anonimowego artysty, któ-
rego Autor ocenia bardzo wysoko. Argumenty mające
przemawiać za słusznością tezy „zachodniej"1 podane
są nie tylko w odpowiednim rozdziale II części roz-
prawy, ale powracają jak refren w różnych jej miej-
scach 2. Czołowego swego antagonistę zdaje się widzieć
niemiecki badacz w osobie Alberta Kutala, przyjmu-
jącego „wschodnią", to jest czeską proweniencję dzieł
łączonych przez Clasena z Mistrzem Pięknych Madonn.
Kutal zresztą rozdziela oeuvre domniemanego clase-
nowskiego Mistrza na dwóch artystów, jakoś sobie
bliskich: twórcę Madonn krumłowskiej i pilzneńskiej
oraz twrócę Madonn wrocławskiej i toruńskiej *.
Punktem wyjścia dla tezy Clasena jest figura Ma-
donny z Dzieciątkiem, znajdująca się w muzeum bu-
dapeszteńskim, a pochodząca podobno z Amiens — ale
już do tego miasta miała się dostać z miejscowości bli-
żej nie określonej4. Również druga figura w clasc-
nowskim rzędzie dzieł domniemanego Mistrza ■— Ma-
donna w Rheinisches Landesmuseum w Bonn — nie
ma wyraźnie ustalonej metryki5. Statua bońska wy-
kazuje wyraźne bardzo bliskie związki z Madonną
toruńską, aczkolwiek jej nienajlepszy stan zachowa-
nia utrudnia pełną ocenę dzieła. Natomiast rzeźba bu-
dapeszteńska, choć w zakomponowaniu układu fał-
dów płaszcza Marii w widoku frontalnym także zbliża
1 W podsumowaniu pisząc o pochodzeniu Pięknych Ma-
donn z Zachodu precyzuje tak to pojęcie: „ans jenem zu-
sammenhangendcn, wenn auch in slch gegliederten Kul-
turberelch, der Nordfrankrcich, die Tilederlande und dle
Rheinlande umfasste". (s. 154).
1 „Zuioeilen nimmt das Buch den Charakter einer Streit-
schrift an", R. S u c k a 1 e, recenzja z pracy Clasena,
..Kunstchronik", 29 (1976), s. 245.
3 Fundamentalną pracą Alberta Kutala w dziedzinie
rzeźby gotyckiej jest książka Ceskś gotickć sochafstvi
1^50—1450, Praha 1962. Por. też jego recenzję publikacji
Clasena: Ein neues Buch iiber die Skulptur des schónen
Stils, „Umgni", XXIII (1975). s. 544—567. W recenzji oma-
wianej książki Clasena G. Schmidt uważa, że
wczesna historia Pięknych Madonn w wersji Kutala jest
bardziej przekonywająca, niż Clasena — „Zeitschrift fur
Kunstgeschichte", 41 (1978), s. 68.
1 Por. Clasen, s. 20, przypisy 68—72.
•Clasen, s. 27, przypis 95.
22 — Roczniki sztuki śląskiej
ANDRZEJ M. OLSZEWSKI (Kraków)
Uwagi o badaniach nad rzeźbą przełomu XIV i XV wieku. W związku z książką Karla Heinza
Clasena: Der Meister der Schónen Madonnen. Herkunft, Entfaltung und Umkreis, Berlin—New
York 1974, Walter de Gruyter, s. XII, 219, tabl. 131
Imponująca rozmiarami książka Karla Heinza Cla-
sena przynosi nadzwyczaj obfity materiał do rzeźby
końca XIV i początków XV wieku w Europie środko-
wej, a więc również z terenu Polski, musi zatem bu-
dzić zainteresowanie polskich historyków sztuki. Za-
interesowanie to wprawdzie w miarę lektury prowo-
kuje do różnych zastrzeżeń i znaków zapytania, ale
właśnie dlatego tym bardziej warto pokusić się o
skreślenie szeregu uwag na marginesie tej publikacji.
We wstępie Clasen daje nam przegląd stanu badań.
Następnie w pierwszej części przedstawia, w ramach
przyjętych przez siebie założeń chronologicznych i geo-
graficznych, drogę twórczą artysty, którego nazywa
Mistrzem Pięknych Madonn. Na zasadzie analizy sty-
listycznej łączy Autor z owym domniemanym mist-
rzem szereg dzieł z mniejszą lub większą pewnością.
Omawiane po kolei rzeźby zestawia w cztery grupy:
zachodnią (Madonny w Budapeszcie — podobno z
Amiens, w Bonn, i w Maastricht), krzyżacką (Ma-
donna z Torunia i jej konsola. Chrystus w Ogrojcu
z Malborka i Maria Dobrej Nadziei z Torunia), śląską
(Madonna wrocławska, obecnie w Muzeum Narodo-
wym w Warszawie, Pieta z kościoła św. Elżbiety we
Wrocławiu, św. Katarzyna wrocławska, obecnie w
muzeum poznańskim, zwornik z przedstawieniem św.
Jadwigi we wrocławskim kościele św. Krzyża) oraz
czesko-morawską (Madonna w Sternberku, św. Kata-
rzyna w Igławie, Madonny z Krumłowa i Pilzna).
Przypuszcza, że artysta mógł nawet zawędrować do
Salzburga. Madonna z Amiens miałaby powstać naj-
później około r. 1390 (s. 26) lub w końcu lat osiem-
dziesiątych XIV wieku, a następnie mistrz przeniósł
się na wschód (s. 27). Wkrótce po r. 1390, najpóźniej
do 1395, musiała z kolei powstać Madonna toruńska.
Przejście Mistrza na Śląsk nastąpić musiało jeszcze
przed przełomem wieków. Autor przyjmuje, że na pod-
stawie przekazu źródłowego można określić powstanie
figury św. Katarzyny w Igławie na czas około r. 1402
(s. 63), co z kolei stanowić może punkt oparcia dla
chronologii twórczości Mistrza.
Clasen podejmuje się rekonstrukcji nie tylko drogi
życiowej Mistrza, ale też jego nie zachowanych dzieł:
i tak np. przypuszcza, że Madonna z Maastricht, ra-
czej nie własnoręczny twór artysty, oparta jest na za-
ginionym oryginale (s. 30); wysuwa również mnie-
manie, że na terenie Prus powstała Pieta Mistrza, któ-
rej odbiciem jest rzeźba gdańska (s. 51, 66, 101). Innej
nie zachowanej Piety domyśla się na Śląsku (s. 111).
Nie wykluczone też, zdaniem Autora, że artysta był
nie tylko rzeźbiarzem, lecz i budowniczym (s. 55, 63).
W drugiej części pracy przedstawia Clasen swą wizję
pochodzenia sztuki Mistrza Pięknych Madonn oraz je-
go oddziaływanie na bardzo rozległych terenach.
Motywem przewodnim książki jest udowodnienie
„zachodniej" genezy sztuki anonimowego artysty, któ-
rego Autor ocenia bardzo wysoko. Argumenty mające
przemawiać za słusznością tezy „zachodniej"1 podane
są nie tylko w odpowiednim rozdziale II części roz-
prawy, ale powracają jak refren w różnych jej miej-
scach 2. Czołowego swego antagonistę zdaje się widzieć
niemiecki badacz w osobie Alberta Kutala, przyjmu-
jącego „wschodnią", to jest czeską proweniencję dzieł
łączonych przez Clasena z Mistrzem Pięknych Madonn.
Kutal zresztą rozdziela oeuvre domniemanego clase-
nowskiego Mistrza na dwóch artystów, jakoś sobie
bliskich: twórcę Madonn krumłowskiej i pilzneńskiej
oraz twrócę Madonn wrocławskiej i toruńskiej *.
Punktem wyjścia dla tezy Clasena jest figura Ma-
donny z Dzieciątkiem, znajdująca się w muzeum bu-
dapeszteńskim, a pochodząca podobno z Amiens — ale
już do tego miasta miała się dostać z miejscowości bli-
żej nie określonej4. Również druga figura w clasc-
nowskim rzędzie dzieł domniemanego Mistrza ■— Ma-
donna w Rheinisches Landesmuseum w Bonn — nie
ma wyraźnie ustalonej metryki5. Statua bońska wy-
kazuje wyraźne bardzo bliskie związki z Madonną
toruńską, aczkolwiek jej nienajlepszy stan zachowa-
nia utrudnia pełną ocenę dzieła. Natomiast rzeźba bu-
dapeszteńska, choć w zakomponowaniu układu fał-
dów płaszcza Marii w widoku frontalnym także zbliża
1 W podsumowaniu pisząc o pochodzeniu Pięknych Ma-
donn z Zachodu precyzuje tak to pojęcie: „ans jenem zu-
sammenhangendcn, wenn auch in slch gegliederten Kul-
turberelch, der Nordfrankrcich, die Tilederlande und dle
Rheinlande umfasste". (s. 154).
1 „Zuioeilen nimmt das Buch den Charakter einer Streit-
schrift an", R. S u c k a 1 e, recenzja z pracy Clasena,
..Kunstchronik", 29 (1976), s. 245.
3 Fundamentalną pracą Alberta Kutala w dziedzinie
rzeźby gotyckiej jest książka Ceskś gotickć sochafstvi
1^50—1450, Praha 1962. Por. też jego recenzję publikacji
Clasena: Ein neues Buch iiber die Skulptur des schónen
Stils, „Umgni", XXIII (1975). s. 544—567. W recenzji oma-
wianej książki Clasena G. Schmidt uważa, że
wczesna historia Pięknych Madonn w wersji Kutala jest
bardziej przekonywająca, niż Clasena — „Zeitschrift fur
Kunstgeschichte", 41 (1978), s. 68.
1 Por. Clasen, s. 20, przypisy 68—72.
•Clasen, s. 27, przypis 95.
22 — Roczniki sztuki śląskiej