DOI Artikel:
Recenzje i omówienia
DOI Artikel:Harasimowicz, Jan: Jakub Pokora, Sztuka w służbie Reformacji, Śląskie ambony 1530-1650, PWN, Warszawa 1982
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13736#0270
178
Recenzje i omówienia
wa. Wiara ta zaś rodzi sią i utrzymuje przez to, że
się głosi, dlaczego Chrystus przyszedł, co przyniósł
i co dał, jak należy go przyjąć i jaki będzie z tego
owoc" 19.
Tak określone funkcje i treści „kazania Chrystusa"
odnieść należy do ambon — ich dekoracja służy bo-
wiem kazaniu i wspiera je, wzmacnia i utrwala naj-
ważniejsze prawdy wiary20. Treści dekoracji ambon
nie wolno odrywać od ich umiejscowienia, od funkcji
poszczególnych elementów struktury kazalnicy w sys-
temie czynności liturgicznych związanych z głoszeniem
Słowa Bożego. Mając to na względzie, ogólny program
dekoracji ambony z wieku Reformacji określić będzie
można jako wizualny odpowiednik kaza-
nia, rozpostarte wokół osoby kaznodziei slowno-obra-
zowe pole semantyczne, w którego centrum „założona"
jest pasywna i aktywna (poruszanie się po schodach,
przekraczanie bramki, deptanie nogami wizerunku sza-
tana) obecność zwiastuna ewangelii. Program ten wy-
raża ideologię religijną luteranizmu,
a czynić to może — moim zdaniem — w dwojaki spo-
sób: eksponując przedmiotowe bądź podmiotowe as-
pekty obecności Słowa Bożego we wnętrzu kościel-
nym. Będą więc programy „konfesyjne", oparte na
stanowiących treść objawienia wydarzeniach z hi-
storii zbawienia ludzkości (Oleśnica, Brzeg, Kujawy,
Legnica, Wyszęcice, Ząbkowice, Siecieborzyce i in.)
oraz programy „kaznodziejskie" będące apoteozą Sło-
wa i form jego uobecniania (Wrocław, Bolków, Sława,
Brzezina, Wądroże Wielkie, Ciechanowice i in.). Pod-
kreślić trzeba, że i Pokora zbliża się w jednym miej-
scu (s. 123) do takiego ujęcia.
Ustanawiając uniwersalny „klucz" Prawa i Łaski
i schematycznie stosując go do analizy przedstawień
opartych na wydarzeniach biblijnych (s. 68—72), mu-
siał uwikłać się autor w szereg sprzeczności. I tak sce-
na Elizeusza karzącego lżących go chłopców, z ambony
jeleniogórskiej, staje się dla niego typem Ukrzyżo-
wania — dlatego tylko, że znajdująca się obok scena
Wyplucia Jonasza przez rybę jest prefigurą Zmart-
wychwstania! A przecież obie sceny wiążą się wy-
raźnie z „teologią urzędu" i nie muszą być sobie
przeciwstawianeal. Dlaczego pelikan ma być uznany
za symbol Zmartwychwstałego lub wiary w zmart-
wychwstanie człowieka dzięki ofierze Chrystusa? Czy
należy odrzucać w przypadku ambon treści euchary-
styczne? Przecież pelikan tworzy typowe zwieńczenie
protestanckich ołtarzy śląskich, stając się zarazem
ideowym zwornikiem wnętrza. A jeśli — na przy-
kład — w Rybnicy Leśnej w zwieńczeniu ołtarza po-
jawia się Zmartwychwstały, jako dopełnienie typo-
wego programu (Ostatnia Wieczerza-Ukrzyżowanie-
-Zmartwychwstanie), to dlaczego pelikan w zwieńcze-
11 M. Luter, O ludności chrześcijańskiej. Tłum.
W. Niemczyk, [w:] Wybrane teksty z historii filozofii. Myśl
filozojiczno-rellgijna Reformacji XVI wieku, Warszawa 1972,
s. 30, 42.
20 Por. von H a e b 1 e r, op. clt., s. 41; Poscharsky,
op. cit., s. 212—213.
21 O kaznodziejskich odniesieniach sceny z Elizeuszem
wspomina sam autor (s. 95 przypis 26). Natomiast scenę
z Jonaszem interpretować trzeba w sensie Jon. 2, 10—U:
kaznodzieja spełnia swe posłannictwo, które ślubował Bo-
gu, a Pan czuwa nad nim — „od Pana jest obfite wyba-
wienie".
niu tamtejszej ambony ma być tylko symbolem ofiar-
nej śmierci Chrystusa, czy nie może symbolizować
jednocześnie sakramentu — „Widzialnego Słowa"?
Wszak w sztuce Reformacji „ein ding kan zu vie-
lerleiy nutz seyn", jak głosił w kazaniu z okazji kon-
sekracji ambony w Sommerhausen pastor Theodori-
cus2*.
Nie wiem też, dlaczego autor unika eucharystycz-
nej interpretacji podpory ambony ząbkowickiej --
postaci Habakuka niesionego przez anioła (s. 100—
101, przypis 76). Apokryficzny charakter tego
przedstawienia nie budzi wątpliwości Hartmuta Maia,
autora monografii kazalnicy w Kamenz28, na której
występuje ono w zbliżonym miejscu — na podniebiu
schodów. Ogólny program i określona napisem fun-
dacyjnym funkcja ambony w Ząbkowicach pozwala-
ją widzieć w podporze właśnie symbol sakramentu,
traktowanego tu jako podstawa, fundament kultu. Czy
w tym szczególnym podkreśleniu roli sakramentu nie
pobrzmiewa ten sam antykalwiński ton, co w in-
skrypcji fundacyjnej retabulum w Lewinie? A czy
formą zawoalowanej opozycji wobec kalwinizmu nie
jest sam napis fundacyjny ambony? Trzeba go tylko
widzieć w kontekście politycznych i społecznych prze-
sileń lat 1613—1620. Rada Ząbkowic wcale nie opo-
wiada się — jak wywodzi Pokora (s. 107, przypis
99) — za Habsburgami. Ona chce zachować stosunki
społeczne w ich stanowym kształcie (stąd owa „ideolo-
gia miasta"), a w staroście widzieć chce tylko stano-
wego reprezentanta, prowadzącego sejmik księstwa,
a nie namiestnika władzy centralnej2i — obojętnie,
czy Ferdynanda II, czy Fryderyka V. Ambona w Ząb-
kowicach staje się manifestacją troski o społeczne, po-
lityczne i religijne status quo, taką samą jak wystrój
kościoła w Brzezinie i retabulum w Lewinie. Trzeba
więc zrewidować twierdzenie autora (s. 125), że „nie
udało się wyłowić sformułowań polemizujących z dok-
tryną Kalwina".
Można jeszcze postawić autorowi rozprawy cały
szereg pytań — a to dlaczego nie interpretuje cytatu
Izaj. 55, 11 i wszystkich przedstawień na baldachimie
ambony wrocławskiej w kontekście wyrażonej w wer-
secie Jan 1, 1 idei Boga-Logosu (porównanie z balda-
chimem ambony w Braniewie świadczy chyba o nie-
zrozumieniu teozoficznych treści wieńczącego kazal-
nicę Grossa elementu — por. s. 116, przypis 153), a to
dlaczego nie dostrzega w cytacie Dan. 12, 3 na balda-
chimie ambony w Sławie momentu gloryfikacji sa-
mego pastora (zwłaszcza w kontekście świadomej kom-
pilacji wersetów Powt. 28; 1 i 6 na bramce, por.
s. 80, 108 przypis 102), a to dlaczego przypuszcza, że
„kazalnica nie była tym składnikiem wyposażenia
wnętrza... na którym należałoby śledzić program o tre-
ści kontrreformacyjnej" (por. s. 116 przypis 150), a to
dlaczego zarzuca Kruszelnickiemu, że nie wydobył
"Poscharsky, op. cit., s. 195.
23 H. Mai, Die Kanzel in der Hauptkirche zu Kamenz.
Ein Denkmal Oberlausitzer Reformationsgeschichte, „Sach-
sische Heimatblatter", XVIII (1972), z. 1, s. 14—20. Ser-
decznie dziękuję doktorowi Maiowi za przesłanie mi foto-
kopii tego interesującego artykułu.
21 „Dwoisty", państwowo-stanowy charakter śląskiego par-
lamentaryzmu i administracji w XVI i początku XVII w.
omawia w licznych publikacjach Kazimierz O r z e c h o w-
s k i, m. in. w: Historia Śląska, t. I, cz. 3, Wrocław 1963,
s. 404—421.
Recenzje i omówienia
wa. Wiara ta zaś rodzi sią i utrzymuje przez to, że
się głosi, dlaczego Chrystus przyszedł, co przyniósł
i co dał, jak należy go przyjąć i jaki będzie z tego
owoc" 19.
Tak określone funkcje i treści „kazania Chrystusa"
odnieść należy do ambon — ich dekoracja służy bo-
wiem kazaniu i wspiera je, wzmacnia i utrwala naj-
ważniejsze prawdy wiary20. Treści dekoracji ambon
nie wolno odrywać od ich umiejscowienia, od funkcji
poszczególnych elementów struktury kazalnicy w sys-
temie czynności liturgicznych związanych z głoszeniem
Słowa Bożego. Mając to na względzie, ogólny program
dekoracji ambony z wieku Reformacji określić będzie
można jako wizualny odpowiednik kaza-
nia, rozpostarte wokół osoby kaznodziei slowno-obra-
zowe pole semantyczne, w którego centrum „założona"
jest pasywna i aktywna (poruszanie się po schodach,
przekraczanie bramki, deptanie nogami wizerunku sza-
tana) obecność zwiastuna ewangelii. Program ten wy-
raża ideologię religijną luteranizmu,
a czynić to może — moim zdaniem — w dwojaki spo-
sób: eksponując przedmiotowe bądź podmiotowe as-
pekty obecności Słowa Bożego we wnętrzu kościel-
nym. Będą więc programy „konfesyjne", oparte na
stanowiących treść objawienia wydarzeniach z hi-
storii zbawienia ludzkości (Oleśnica, Brzeg, Kujawy,
Legnica, Wyszęcice, Ząbkowice, Siecieborzyce i in.)
oraz programy „kaznodziejskie" będące apoteozą Sło-
wa i form jego uobecniania (Wrocław, Bolków, Sława,
Brzezina, Wądroże Wielkie, Ciechanowice i in.). Pod-
kreślić trzeba, że i Pokora zbliża się w jednym miej-
scu (s. 123) do takiego ujęcia.
Ustanawiając uniwersalny „klucz" Prawa i Łaski
i schematycznie stosując go do analizy przedstawień
opartych na wydarzeniach biblijnych (s. 68—72), mu-
siał uwikłać się autor w szereg sprzeczności. I tak sce-
na Elizeusza karzącego lżących go chłopców, z ambony
jeleniogórskiej, staje się dla niego typem Ukrzyżo-
wania — dlatego tylko, że znajdująca się obok scena
Wyplucia Jonasza przez rybę jest prefigurą Zmart-
wychwstania! A przecież obie sceny wiążą się wy-
raźnie z „teologią urzędu" i nie muszą być sobie
przeciwstawianeal. Dlaczego pelikan ma być uznany
za symbol Zmartwychwstałego lub wiary w zmart-
wychwstanie człowieka dzięki ofierze Chrystusa? Czy
należy odrzucać w przypadku ambon treści euchary-
styczne? Przecież pelikan tworzy typowe zwieńczenie
protestanckich ołtarzy śląskich, stając się zarazem
ideowym zwornikiem wnętrza. A jeśli — na przy-
kład — w Rybnicy Leśnej w zwieńczeniu ołtarza po-
jawia się Zmartwychwstały, jako dopełnienie typo-
wego programu (Ostatnia Wieczerza-Ukrzyżowanie-
-Zmartwychwstanie), to dlaczego pelikan w zwieńcze-
11 M. Luter, O ludności chrześcijańskiej. Tłum.
W. Niemczyk, [w:] Wybrane teksty z historii filozofii. Myśl
filozojiczno-rellgijna Reformacji XVI wieku, Warszawa 1972,
s. 30, 42.
20 Por. von H a e b 1 e r, op. clt., s. 41; Poscharsky,
op. cit., s. 212—213.
21 O kaznodziejskich odniesieniach sceny z Elizeuszem
wspomina sam autor (s. 95 przypis 26). Natomiast scenę
z Jonaszem interpretować trzeba w sensie Jon. 2, 10—U:
kaznodzieja spełnia swe posłannictwo, które ślubował Bo-
gu, a Pan czuwa nad nim — „od Pana jest obfite wyba-
wienie".
niu tamtejszej ambony ma być tylko symbolem ofiar-
nej śmierci Chrystusa, czy nie może symbolizować
jednocześnie sakramentu — „Widzialnego Słowa"?
Wszak w sztuce Reformacji „ein ding kan zu vie-
lerleiy nutz seyn", jak głosił w kazaniu z okazji kon-
sekracji ambony w Sommerhausen pastor Theodori-
cus2*.
Nie wiem też, dlaczego autor unika eucharystycz-
nej interpretacji podpory ambony ząbkowickiej --
postaci Habakuka niesionego przez anioła (s. 100—
101, przypis 76). Apokryficzny charakter tego
przedstawienia nie budzi wątpliwości Hartmuta Maia,
autora monografii kazalnicy w Kamenz28, na której
występuje ono w zbliżonym miejscu — na podniebiu
schodów. Ogólny program i określona napisem fun-
dacyjnym funkcja ambony w Ząbkowicach pozwala-
ją widzieć w podporze właśnie symbol sakramentu,
traktowanego tu jako podstawa, fundament kultu. Czy
w tym szczególnym podkreśleniu roli sakramentu nie
pobrzmiewa ten sam antykalwiński ton, co w in-
skrypcji fundacyjnej retabulum w Lewinie? A czy
formą zawoalowanej opozycji wobec kalwinizmu nie
jest sam napis fundacyjny ambony? Trzeba go tylko
widzieć w kontekście politycznych i społecznych prze-
sileń lat 1613—1620. Rada Ząbkowic wcale nie opo-
wiada się — jak wywodzi Pokora (s. 107, przypis
99) — za Habsburgami. Ona chce zachować stosunki
społeczne w ich stanowym kształcie (stąd owa „ideolo-
gia miasta"), a w staroście widzieć chce tylko stano-
wego reprezentanta, prowadzącego sejmik księstwa,
a nie namiestnika władzy centralnej2i — obojętnie,
czy Ferdynanda II, czy Fryderyka V. Ambona w Ząb-
kowicach staje się manifestacją troski o społeczne, po-
lityczne i religijne status quo, taką samą jak wystrój
kościoła w Brzezinie i retabulum w Lewinie. Trzeba
więc zrewidować twierdzenie autora (s. 125), że „nie
udało się wyłowić sformułowań polemizujących z dok-
tryną Kalwina".
Można jeszcze postawić autorowi rozprawy cały
szereg pytań — a to dlaczego nie interpretuje cytatu
Izaj. 55, 11 i wszystkich przedstawień na baldachimie
ambony wrocławskiej w kontekście wyrażonej w wer-
secie Jan 1, 1 idei Boga-Logosu (porównanie z balda-
chimem ambony w Braniewie świadczy chyba o nie-
zrozumieniu teozoficznych treści wieńczącego kazal-
nicę Grossa elementu — por. s. 116, przypis 153), a to
dlaczego nie dostrzega w cytacie Dan. 12, 3 na balda-
chimie ambony w Sławie momentu gloryfikacji sa-
mego pastora (zwłaszcza w kontekście świadomej kom-
pilacji wersetów Powt. 28; 1 i 6 na bramce, por.
s. 80, 108 przypis 102), a to dlaczego przypuszcza, że
„kazalnica nie była tym składnikiem wyposażenia
wnętrza... na którym należałoby śledzić program o tre-
ści kontrreformacyjnej" (por. s. 116 przypis 150), a to
dlaczego zarzuca Kruszelnickiemu, że nie wydobył
"Poscharsky, op. cit., s. 195.
23 H. Mai, Die Kanzel in der Hauptkirche zu Kamenz.
Ein Denkmal Oberlausitzer Reformationsgeschichte, „Sach-
sische Heimatblatter", XVIII (1972), z. 1, s. 14—20. Ser-
decznie dziękuję doktorowi Maiowi za przesłanie mi foto-
kopii tego interesującego artykułu.
21 „Dwoisty", państwowo-stanowy charakter śląskiego par-
lamentaryzmu i administracji w XVI i początku XVII w.
omawia w licznych publikacjach Kazimierz O r z e c h o w-
s k i, m. in. w: Historia Śląska, t. I, cz. 3, Wrocław 1963,
s. 404—421.