DOI Artikel:
Kilarska, Elżbieta: Przedstawienia zmysłów na kaflach pieca gdańskiego z ostatniej ćwierci XVI w. (Odczytane z fragmentów)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.41574#0063
58
Elżbieta Kilarska
Analogiczne przedstawienia personifikacji zmysłów,
o czym już nadmieniano wcześniej, znane były z opu-
blikowanych w 1969 r., w pracy Kafle Zamku Wileń-
skiego (XVI-XVll), zielono szkliwionych kafli. Z pocho-
dzących z wykopalisk fragmentów udało się wtedy scalić
trzy kafle z napisami „ODORATUS”, „ TACTUS” (il. 5),
„ YISUS” (ten ostatni kafel pozostał niekompletny) oraz
5. Kafel z personifikacją zmysłu Dotyku z zamku wileńskiego. Repr.
K. Augustyniak
wykonać rysunkową rekonstrukcję dwu kafli z przed-
stawieniami Słuchu i Smaku18. Obecnie znamy kom-
pletne przedstawienia wszystkich pięciu personifikacji19.
Relief kafli wileńskich daleko odbiega swą wyrazisto-
ścią od kafli gdańskich, czego przyczyną jest pokrywa-
jąca go gruba warstwa polewy. Na kaflach wileńskich
przedstawienia zmysłów wkomponowane zostały w
obramowania arkadowe o bogatej dekoracji figuralnej.
Po bokach obramowania znajdują się ukazane z profi-
lu postacie Adama i Ewy - inspiracją mogły tu być karty
tytułowe ówczesnych druków religijnych. Na ozdobio-
nych tymi postaciami jakby pilastrach wsparty jest sil-
nie spłaszczony luk arkady, co wykorzystane zostało
przez autora modelu do umieszczenia w obu górnych
narożach płytki dziecięcych putti. Uosabiają one Na-
dzieję i Wiarę, trzymając atrybuty: kotwicę i gołębicę
oraz kielich i krzyż. Tak zakomponowane obramowa-
nie znajdujemy też na dwu biało-niebiesko szkliwio-
nych, fragmentarycznie zachowanych kaflach toruń-
skich, które eksponowane były na wystawie w Muzeum
Zamkowym w Malborku20. W obramowaniu kafla na-
rożnikowego z personifikacją Wiary zachowana jest
postać kobieca ze złożonymi rękoma i kotwicą oraz
dolna partia postaci, prawdopodobnie Ewy, a u dołu
fragment napisu: „RA”, ograniczonego, podobnie jak
na kaflach wileńskich, ukazanym z profilu maszkaro-
nem. Sądząc jedynie na podstawie połowy ścianki lico-
wej przy tym kaflu narożnikowym, kafle toruńskie miały
podobnie jak kafle wileńskie zakomponowane u dołu
napisy, ograniczone parą zwróconych ku środkowi
maszkaronów. Podobną też tu i tam podstawę dla qu-
asz-pilastrów z pierwszymi rodzicami tworzyły woluto-
we konsole. Natomiast na fragmencie toruńskiego ka-
fla licowego (prawdopodobnie z postacią Michała Ar-
chanioła) zachowała się górna, narożna część takiego
samego obramowania.
Identyczna, jak na tym fragmencie kafla toruńskie-
go, górna, narożna partia znalezionej przy ul. Łąkowej
płytki licowej z postacią aniołka symbolizującego Na-
dzieję świadczy o tym, że w Gdańsku występowało
także tego typu obramowanie21. Potwierdzone to zo-
stało jeszcze dodatkowo przez szczęśliwy przypadek,
dzięki któremu do Muzeum Narodowego w Gdańsku
trafił relikt innego kafla z tym właśnie typem obramo-
wania. O tym, że na tym kaflu, zachowanym jedynie w
drobnym ułamku płytki licowej, znajdowało się rów-
nież takie, jak na kaflach gdańskich i wileńskich wy-
obrażenie zmysłu Dotyku, świadczyć może ocalały frag-
ment napisu: „...CTUS”, w identycznym jak na kaflach
wileńskich kartuszu. Z samej sceny zachowała się jedy-
nie charakterystyczna, wsparta na palcach, lewa stopa
postaci kobiecej oraz tuż za nią roślina o wydłużonych,
lancetowatych liściach.
Obecnie znamy też dwa fragmenty kafli z wyobra-
żeniem zmysłu Węchu, według lyciny Raphaela Sade-
lera. Jeden z nich znaleziony został także przy ul. Łąko-
wej w Gdańsku (zielono szkliwiony), drugi zachował
się w zbiorach Muzeum w Helsingborg22. Rozpoznanie
tematu na kaflu szwedzkim utrudniało niewłaściwe sca-
lenie fragmentów. Zwraca uwagę ostry, wyrazisty mo-
delunek nie pokrytego szkliwem reliefu.
Przedstawienia personifikacji zmysłów w serii mie-
dziorytów Raphaela Sadelera oraz ich powtórzenia na
kaflach, wyrażające afirmację władz poznawczych zmy-
słów, różnią się od tak niewiele późniejszych ich wy-
obrażeń, na których wyraziście pokazane zostały przede
wszystkim ich zgubne dla człowieka właściwości.
Taką właśnie wymowę mają przedstawienia zmy-
słów na fragmentach pochodzących z innych pieców,
zielono - i biało-niebiesko szkliwionych, które cudem
ocalił i udostępnił nam dr Marek Fota. Możemy je dato-
wać na rok l6l6, dzięki zachowanemu fragmentowi
obramowania z tą właśnie datą. Ocalały ułamki kafli z
personifikacjami Wzroku i Smaku (il. 6). Wzorem dla
tych dekoracji były lyciny Jana Saenredama według
Hendricka Goltziusa z 1595/1596 r., na których zmysły
przedstawione zostały pod postaciami par23 (il. 7).
Na szczególną uwagę zasługuje kaflowe przedsta-
wienie Wzroku, dla którego wzorem była ta sama ryci-
na, jaką posłużono się do znanego już obrazu malarza
niderlandzkiego z początku XVII w., ze zbiorów Mu-
zeum Narodowego w Gdańsku24. Wymowa moraliza-
torska obrazu i przedstawienia na kaflu, podobnie jak
na rycinie, jest zgodna: - Wzrok przynosi zgubę. Za-
chowały się jedynie dwa fragmenty tej sceny. Na ich
podstawie można jednak sądzić, że na kaflu przedsta-
wiona była para, gdyż po lewej stronie widoczna jest
dłoń mężczyzny trzymającego uchwyt lustra. Układ dłoni
kobiety jest podobnie wymowny, jak na rycinie. Na
Elżbieta Kilarska
Analogiczne przedstawienia personifikacji zmysłów,
o czym już nadmieniano wcześniej, znane były z opu-
blikowanych w 1969 r., w pracy Kafle Zamku Wileń-
skiego (XVI-XVll), zielono szkliwionych kafli. Z pocho-
dzących z wykopalisk fragmentów udało się wtedy scalić
trzy kafle z napisami „ODORATUS”, „ TACTUS” (il. 5),
„ YISUS” (ten ostatni kafel pozostał niekompletny) oraz
5. Kafel z personifikacją zmysłu Dotyku z zamku wileńskiego. Repr.
K. Augustyniak
wykonać rysunkową rekonstrukcję dwu kafli z przed-
stawieniami Słuchu i Smaku18. Obecnie znamy kom-
pletne przedstawienia wszystkich pięciu personifikacji19.
Relief kafli wileńskich daleko odbiega swą wyrazisto-
ścią od kafli gdańskich, czego przyczyną jest pokrywa-
jąca go gruba warstwa polewy. Na kaflach wileńskich
przedstawienia zmysłów wkomponowane zostały w
obramowania arkadowe o bogatej dekoracji figuralnej.
Po bokach obramowania znajdują się ukazane z profi-
lu postacie Adama i Ewy - inspiracją mogły tu być karty
tytułowe ówczesnych druków religijnych. Na ozdobio-
nych tymi postaciami jakby pilastrach wsparty jest sil-
nie spłaszczony luk arkady, co wykorzystane zostało
przez autora modelu do umieszczenia w obu górnych
narożach płytki dziecięcych putti. Uosabiają one Na-
dzieję i Wiarę, trzymając atrybuty: kotwicę i gołębicę
oraz kielich i krzyż. Tak zakomponowane obramowa-
nie znajdujemy też na dwu biało-niebiesko szkliwio-
nych, fragmentarycznie zachowanych kaflach toruń-
skich, które eksponowane były na wystawie w Muzeum
Zamkowym w Malborku20. W obramowaniu kafla na-
rożnikowego z personifikacją Wiary zachowana jest
postać kobieca ze złożonymi rękoma i kotwicą oraz
dolna partia postaci, prawdopodobnie Ewy, a u dołu
fragment napisu: „RA”, ograniczonego, podobnie jak
na kaflach wileńskich, ukazanym z profilu maszkaro-
nem. Sądząc jedynie na podstawie połowy ścianki lico-
wej przy tym kaflu narożnikowym, kafle toruńskie miały
podobnie jak kafle wileńskie zakomponowane u dołu
napisy, ograniczone parą zwróconych ku środkowi
maszkaronów. Podobną też tu i tam podstawę dla qu-
asz-pilastrów z pierwszymi rodzicami tworzyły woluto-
we konsole. Natomiast na fragmencie toruńskiego ka-
fla licowego (prawdopodobnie z postacią Michała Ar-
chanioła) zachowała się górna, narożna część takiego
samego obramowania.
Identyczna, jak na tym fragmencie kafla toruńskie-
go, górna, narożna partia znalezionej przy ul. Łąkowej
płytki licowej z postacią aniołka symbolizującego Na-
dzieję świadczy o tym, że w Gdańsku występowało
także tego typu obramowanie21. Potwierdzone to zo-
stało jeszcze dodatkowo przez szczęśliwy przypadek,
dzięki któremu do Muzeum Narodowego w Gdańsku
trafił relikt innego kafla z tym właśnie typem obramo-
wania. O tym, że na tym kaflu, zachowanym jedynie w
drobnym ułamku płytki licowej, znajdowało się rów-
nież takie, jak na kaflach gdańskich i wileńskich wy-
obrażenie zmysłu Dotyku, świadczyć może ocalały frag-
ment napisu: „...CTUS”, w identycznym jak na kaflach
wileńskich kartuszu. Z samej sceny zachowała się jedy-
nie charakterystyczna, wsparta na palcach, lewa stopa
postaci kobiecej oraz tuż za nią roślina o wydłużonych,
lancetowatych liściach.
Obecnie znamy też dwa fragmenty kafli z wyobra-
żeniem zmysłu Węchu, według lyciny Raphaela Sade-
lera. Jeden z nich znaleziony został także przy ul. Łąko-
wej w Gdańsku (zielono szkliwiony), drugi zachował
się w zbiorach Muzeum w Helsingborg22. Rozpoznanie
tematu na kaflu szwedzkim utrudniało niewłaściwe sca-
lenie fragmentów. Zwraca uwagę ostry, wyrazisty mo-
delunek nie pokrytego szkliwem reliefu.
Przedstawienia personifikacji zmysłów w serii mie-
dziorytów Raphaela Sadelera oraz ich powtórzenia na
kaflach, wyrażające afirmację władz poznawczych zmy-
słów, różnią się od tak niewiele późniejszych ich wy-
obrażeń, na których wyraziście pokazane zostały przede
wszystkim ich zgubne dla człowieka właściwości.
Taką właśnie wymowę mają przedstawienia zmy-
słów na fragmentach pochodzących z innych pieców,
zielono - i biało-niebiesko szkliwionych, które cudem
ocalił i udostępnił nam dr Marek Fota. Możemy je dato-
wać na rok l6l6, dzięki zachowanemu fragmentowi
obramowania z tą właśnie datą. Ocalały ułamki kafli z
personifikacjami Wzroku i Smaku (il. 6). Wzorem dla
tych dekoracji były lyciny Jana Saenredama według
Hendricka Goltziusa z 1595/1596 r., na których zmysły
przedstawione zostały pod postaciami par23 (il. 7).
Na szczególną uwagę zasługuje kaflowe przedsta-
wienie Wzroku, dla którego wzorem była ta sama ryci-
na, jaką posłużono się do znanego już obrazu malarza
niderlandzkiego z początku XVII w., ze zbiorów Mu-
zeum Narodowego w Gdańsku24. Wymowa moraliza-
torska obrazu i przedstawienia na kaflu, podobnie jak
na rycinie, jest zgodna: - Wzrok przynosi zgubę. Za-
chowały się jedynie dwa fragmenty tej sceny. Na ich
podstawie można jednak sądzić, że na kaflu przedsta-
wiona była para, gdyż po lewej stronie widoczna jest
dłoń mężczyzny trzymającego uchwyt lustra. Układ dłoni
kobiety jest podobnie wymowny, jak na rycinie. Na