DOI article:
Sowina, Barbara: Siedemnastowieczna makata herbowa z Gorzanowa
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.41574#0068
BARBARA SOWINA (Wrocław)
SIEDEMNASTOWIECZNA MAKATA HERBOWA Z GORZANOWA
W roku 1972 zakupiono do zbiorów Muzeum Na-
rodowego we Wrocławiu pochodzącą z Gorzanowa koło
Bystrzycy Kłodzkiej haftowaną makatę herbową1. W
trakcie badań rozpoznano herby jako należące do ro-
dów Herbersteinów2 i Annenbergów3, właścicieli Go-
rzanowa od XVII w. do 1945 r. Johann Arbogast von
Annenberg, radca cesarski i podkomorzy biskupa wro-
cławskiego arcyksięcia Karola Habsburga, nabył dobra
gorzanowskie w roku 1624, po konfiskacie przez cesa-
rza majątków rodów von Moschen i von Ratschin. Cór-
ka Johanna Arbogasta - Maria Maximiliana wyszła w
1651 r. za mąż za hrabiego Rzeszy Johanna Friedricha
Herbersteina4, wywodzącego się z tzw. praszlachty
austriackiej z Tyrolu i Styrii5. Wobec występowania na
makacie połączonych herbów Herbersteinów i Annen-
bergów wydaje się pewnym określenie czasu jej po-
wstania na lata małżeństwa Marii i Johanna Friedricha,
czyli między rokiem 1651 a 1664, w którym Maria zmarła.
Układ kompozycyjny makaty, (wymiary: 214 x 197
cm) służy wydobyciu na plan pierwszy głównego jej
elementu, czyli herbów. Umieszczona w centrum tar-
cza z połączonymi herbami pod koroną to węzeł kom-
pozycyjny, podkreślony przez ozdobne bukiety róż
(peonii?), wychodzące z narożników pola środkowe-
go. Temu przedstawieniu podporządkowane jest zwar-
te, dobrze związane w narożach obramienie, zawiera-
jące powtarzające się na przeciwległych bokach moty-
wy ornamentalne. Ta przemyślana kompozycja zarów-
no całości, jak i poszczególnych elementów dekoracyj-
nych dobrze świadczy o umiejętnościach artysty pro-
jektującego haft. Nieobce mu były z pewnością druko-
wane i szeroko rozpowszechnione w Europie wzorni-
ki, głównie włoskie i oparte na nich niemieckie, z któ-
rych często czerpano gotowe projekty bądź opierano
się na nich przy komponowaniu zamówionych prac. Z
kompozycją i rysunkiem motywów ornamentalnych
kontrastuje nieudolny rysunek samych herbów - przy-
kładem „wilki w skoku” w herbie Herbersteinów. Wy-
daje się, że hafciarz nie mając we wzornikach goto-
wych przykładów artystycznego przedstawienia tych
właśnie herbów, pozostawiony własnej inwencji, ko-
rzystał z dostępnego materiału heraldycznego. Haftu-
jąc bez dobrego podkładu rysunkowego uzyskał przed-
stawienie zgodne z heraldyką, ale w rysunku poszcze-
gólnych pól wyraźnie odbiegające od pozostałych mo-
tywów hafciarskich makaty. Ciekawostką w obrazie jest
zmiana kierunku figur, ponieważ zgodnie z przestrze-
ganą w owym czasie tzw. kurtuazją heraldyczną wilki z
herbu Herbersteinów nie mogły być odwrócone tyłem
do herbu Annenbergów, byłoby to uznane za afront.
Technika hafciarska makaty wyraża się użyciem
ściegów płaskich, cieniowanych, łańcuszka dla wydzie-
lenia bordiury oraz sznureczka do podkreślenia kontu-
rów ornamentów. Haft wykonany jest cienkimi, sto-
sunkowo słabo skręconymi nitkami wełnianymi na tle
czerwonego sukna zszytego z dwóch kawałków wzdłuż
osnowy. Sukno, tkane splotem płóciennym o osnowie
z przędzy czesankowej i wątku z przędzy zgrzebnej,
ma szerokość 130 cm i należy do sukien lepszego ga-
tunku. Jest ono niewątpliwie wyrobem śląskim, a do
takiego stwierdzenia upoważnia duża produkcja i wy-
soki poziom rzemiosła sukienniczego na Śląsku. Mate-
riałem farbiarskim użytym do barwienia sukna była
najprawdopodobniej marzanna, uprawiana na dużą
skalę na tych terenach. Czerwony koloryt tkanin w ca-
łej Europie uznawany był za barwę reprezentacyjną i
niewątpliwie taką rolę odgrywał też w makacie gorza-
nowskiej. Skala kolorystyczna nici wełnianych użytych
do haftowania jest stonowana - podstawą są odcienie
beżu (możliwe, iż miejscami jest to spłowiały róż),
uzupełnione barwami: zieloną, żółtą, brązową, szarą i
niebieską w kilku odcieniach. W paru miejscach użyta
jest też biel. Te stonowane i przytłumione barwy, poło-
żone na piękne, czerwone tło sprawiają, że makata
odznacza się dużymi walorami dekoracyjnymi.
Analizując sposób ujęcia ornamentu, należy zwró-
cić uwagę na stylizację w duchu linearnych rozwiązań
renesansowych. Do tego stylu dekoracyjnego nawią-
zuje szczególnie stosunkowo zwarty, o lekkim rysun-
ku, ornament tarczy herbowej z występującym w jej
bocznych partiach ornamentem cekinowym. Puklowa-
ne wazy wiążące bordiurę w narożnikach można spo-
tkać często na włoskich tkaninach z XVI i XVII w. oraz
powszechnie we wzornikach hafciarskich tego okresu.
Zgodnie z tendencjami XVII-wiecznego hafciarstwa
europejskiego6 haftowany na makacie gorzanowskiej
wzór roślinny charakteryzuje się dużymi, ciężkimi for-
mami kwiatowymi, wyrastającymi z grubej mięsistej wici
SIEDEMNASTOWIECZNA MAKATA HERBOWA Z GORZANOWA
W roku 1972 zakupiono do zbiorów Muzeum Na-
rodowego we Wrocławiu pochodzącą z Gorzanowa koło
Bystrzycy Kłodzkiej haftowaną makatę herbową1. W
trakcie badań rozpoznano herby jako należące do ro-
dów Herbersteinów2 i Annenbergów3, właścicieli Go-
rzanowa od XVII w. do 1945 r. Johann Arbogast von
Annenberg, radca cesarski i podkomorzy biskupa wro-
cławskiego arcyksięcia Karola Habsburga, nabył dobra
gorzanowskie w roku 1624, po konfiskacie przez cesa-
rza majątków rodów von Moschen i von Ratschin. Cór-
ka Johanna Arbogasta - Maria Maximiliana wyszła w
1651 r. za mąż za hrabiego Rzeszy Johanna Friedricha
Herbersteina4, wywodzącego się z tzw. praszlachty
austriackiej z Tyrolu i Styrii5. Wobec występowania na
makacie połączonych herbów Herbersteinów i Annen-
bergów wydaje się pewnym określenie czasu jej po-
wstania na lata małżeństwa Marii i Johanna Friedricha,
czyli między rokiem 1651 a 1664, w którym Maria zmarła.
Układ kompozycyjny makaty, (wymiary: 214 x 197
cm) służy wydobyciu na plan pierwszy głównego jej
elementu, czyli herbów. Umieszczona w centrum tar-
cza z połączonymi herbami pod koroną to węzeł kom-
pozycyjny, podkreślony przez ozdobne bukiety róż
(peonii?), wychodzące z narożników pola środkowe-
go. Temu przedstawieniu podporządkowane jest zwar-
te, dobrze związane w narożach obramienie, zawiera-
jące powtarzające się na przeciwległych bokach moty-
wy ornamentalne. Ta przemyślana kompozycja zarów-
no całości, jak i poszczególnych elementów dekoracyj-
nych dobrze świadczy o umiejętnościach artysty pro-
jektującego haft. Nieobce mu były z pewnością druko-
wane i szeroko rozpowszechnione w Europie wzorni-
ki, głównie włoskie i oparte na nich niemieckie, z któ-
rych często czerpano gotowe projekty bądź opierano
się na nich przy komponowaniu zamówionych prac. Z
kompozycją i rysunkiem motywów ornamentalnych
kontrastuje nieudolny rysunek samych herbów - przy-
kładem „wilki w skoku” w herbie Herbersteinów. Wy-
daje się, że hafciarz nie mając we wzornikach goto-
wych przykładów artystycznego przedstawienia tych
właśnie herbów, pozostawiony własnej inwencji, ko-
rzystał z dostępnego materiału heraldycznego. Haftu-
jąc bez dobrego podkładu rysunkowego uzyskał przed-
stawienie zgodne z heraldyką, ale w rysunku poszcze-
gólnych pól wyraźnie odbiegające od pozostałych mo-
tywów hafciarskich makaty. Ciekawostką w obrazie jest
zmiana kierunku figur, ponieważ zgodnie z przestrze-
ganą w owym czasie tzw. kurtuazją heraldyczną wilki z
herbu Herbersteinów nie mogły być odwrócone tyłem
do herbu Annenbergów, byłoby to uznane za afront.
Technika hafciarska makaty wyraża się użyciem
ściegów płaskich, cieniowanych, łańcuszka dla wydzie-
lenia bordiury oraz sznureczka do podkreślenia kontu-
rów ornamentów. Haft wykonany jest cienkimi, sto-
sunkowo słabo skręconymi nitkami wełnianymi na tle
czerwonego sukna zszytego z dwóch kawałków wzdłuż
osnowy. Sukno, tkane splotem płóciennym o osnowie
z przędzy czesankowej i wątku z przędzy zgrzebnej,
ma szerokość 130 cm i należy do sukien lepszego ga-
tunku. Jest ono niewątpliwie wyrobem śląskim, a do
takiego stwierdzenia upoważnia duża produkcja i wy-
soki poziom rzemiosła sukienniczego na Śląsku. Mate-
riałem farbiarskim użytym do barwienia sukna była
najprawdopodobniej marzanna, uprawiana na dużą
skalę na tych terenach. Czerwony koloryt tkanin w ca-
łej Europie uznawany był za barwę reprezentacyjną i
niewątpliwie taką rolę odgrywał też w makacie gorza-
nowskiej. Skala kolorystyczna nici wełnianych użytych
do haftowania jest stonowana - podstawą są odcienie
beżu (możliwe, iż miejscami jest to spłowiały róż),
uzupełnione barwami: zieloną, żółtą, brązową, szarą i
niebieską w kilku odcieniach. W paru miejscach użyta
jest też biel. Te stonowane i przytłumione barwy, poło-
żone na piękne, czerwone tło sprawiają, że makata
odznacza się dużymi walorami dekoracyjnymi.
Analizując sposób ujęcia ornamentu, należy zwró-
cić uwagę na stylizację w duchu linearnych rozwiązań
renesansowych. Do tego stylu dekoracyjnego nawią-
zuje szczególnie stosunkowo zwarty, o lekkim rysun-
ku, ornament tarczy herbowej z występującym w jej
bocznych partiach ornamentem cekinowym. Puklowa-
ne wazy wiążące bordiurę w narożnikach można spo-
tkać często na włoskich tkaninach z XVI i XVII w. oraz
powszechnie we wzornikach hafciarskich tego okresu.
Zgodnie z tendencjami XVII-wiecznego hafciarstwa
europejskiego6 haftowany na makacie gorzanowskiej
wzór roślinny charakteryzuje się dużymi, ciężkimi for-
mami kwiatowymi, wyrastającymi z grubej mięsistej wici