DOI Artikel:
Kilarska, Elżbieta: Przedstawienia zmysłów na kaflach pieca gdańskiego z ostatniej ćwierci XVI w. (Odczytane z fragmentów)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.41574#0067
62
Elżbieta Kilarska
PRZYPISY
* Za pomoc, bez której nie powstałaby ta praca, dziękuję Ojcu
prof. dr hab. Jackowi Salijowi OP i naszemu przyjacielowi Janowi
Michałowi Krzemińskiemu z Biblioteki Gdańskiej PAN.
1 B. Latini, Skarbiec Wiedzy, przełożyły i oprać. M. Frankowska-
Terlecka, T. Giermak-Zielińska, Warszawa 1992.
2 B. Tuchołka-Włodarska, Z badań nad sarkofagiem króla Zygmun-
ta Augusta, „Biuletyn Historii Sztuki” XLVII, 1986, nr 2-4.
3 Obrazy z przedstawieniami pięciu zmysłów znajdowały się w bo-
gato wyposażonym kantorze w podmiejskiej rezydencji burmi-
strza Hansa Speymana (1563-1625), dla którego Abraham van den
Blocke wzniósł Złotą Kamienicę przy Długim Targu, znaną dzięki
bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Kupiec ten, o szerokim wykształ-
ceniu humanistycznym, które uzyskał w Gdańskim Gimnazjum
Akademickim i na uniwersytecie w Padwie, z podróży handlo-
wych przywoził dzieła sztuki do swojej kolekcji. M. Bogucka, Te-
stament burmistrza gdańskiego Hansa Speymana z 1625 r., [wj
Kultura średn iowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksan-
drowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, Warsza-
wa 1991, s. 587-593.
4 Konserwację kafla przeprowadziła mgr Maria Rucly z Zakładu
Konserwacji Elementów i Detali Architektonicznych na Uniwersy-
tecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Por. M. Rudy, Dokumentacja
konserwatorska szkliwionego kafla licowego z przedstawieniem per-
sonifikacji zmysłu Dotyku, Toruń 1997.
5 E. Kilarska, M. Kilarski, Gdańskie kafle renesansowe, [w:] Kafle
gotyckie i renesansowe na ziemiach polskich, Gniezno 1993, s.
113, nr kat. 425, fot. 51.
6 A. Tautavićius, Vilniaus pilies kokliai (XVI-XVII), Vilnius, Mintis,
1969, „Acta Historica Lituanica” IV, s. 25-26, il. 45-48.
J. Talbierska, Symbolika roślinna i zoomorficzna w przedstawie-
niach pięciu zmysłów w grafice niderlandzkiej drugiejpołowy XVII
wieku, [w:]. Sztuka a natura. Materiały XXXVIII Sesji Naukowej
Stowarzyszenia Historyków Sztuki, przeprowadzonej 23-25 listo-
pada w 1989 roku w Katowicach. Katowice 1991. s. 211, il. 2.
8 Na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej wyobrażone zostały niemal
wszystkie możliwe pozy postaci siedzących. W. Kozicki, Michał
A>iioł, Kraków 1908, s. 69-
9 A. Gosieniecka, Ze studiów nad malarstwem pomorskim. Cz. I:
Przełom XVI i XVII wieku w malarstwie gdańskim, „Gdańskie Stu-
dia Muzealne " 1976, s. 19.
10 Ten właśnie tylko fragment lica kafla uzupełniony został według
ryciny Sadelera i fotografii kafla odnalezionego w Wilnie.
11 A. Bochnak, Eksport z miast pruskich w głąb Polski w zakresie
rzemiosła artystycznego, „Studia Pomorskie” II, 1957, s. 36 (zesta-
wienie wydatków na sarkofag).
12 Tuchołka-Włodarska, op. cit., s. 240.
13 Tamże, s. 227.
14 M. Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989, s. 146.
15 Tuchołka-Włodarska, op. cit., s. 233-
16 A. Gosieniecka, Wzory graficzne w malarstwie pomorskim drugiej
połowy XVI i początków X\TI wieku, [w.] Ze studiów nad sztuką
XVI wieku na Śląsku i w krajach sąsiednich. Materiały z konferen-
cji zorganizowanej przez Muzeum Śląskie we Wrocławiu 16 i 17
grudnia 1966 r., Wrocław 1968, s. 111-131-
17 L. Behling, Der Danziger Dielenschrank und seine hollandischen
Vorldufer, Danzig 1942.
18 Tautavićius, op. cit., il. 44-48.
19 K. Katalynas, Prototypes of the ornamentation ofthe Vilnius glazed
stouebuilding tiles, „Science, Arts and Lithuania” 1991, 4, s. 104, il. s.
107, 108 („TACTUS”, „VISUS”). Autorka wyraża podziękowanie panu
dr. K. Katalynasowi za przesłane fotografie kafli. - Archaologische
Schatze aus Litauen, [katalog wystawy], Kultur- und Stadthistori-
sches Museum Duisburg (11IX 1992 - 10 1 1993), Museum der Stadt
Regensburg (7 III - 16 V 1993), s. 96, il. 137, 138.
20 Kafle z terenu dawnych Prus Królewskich XV-XVHI w. Katalog
wystawy, mpis w Muzeum Narodowym w Gdańsku (hasło oprać.
J. Myślińska).
21 Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, nr inw. 723/94.
22 Tamże, nr inw. Ipd 792/95; Muzeum w Helsingborg, zob.: K. Strauss,
Die Kachelkunst des 15. bis 17-Jahrhunderts in europaischen Lan-
dem, III. Teil, Munchen 1983, s. 142, t. 169, il. 1. Fragment znale-
ziony w tej samej miejscowości.
23 Talbierska, op. cit., s. 218.
24 Ars emblematica. Uhyte znaczenia w malarstwie holenderskim
XVII w. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie,
Warszawa, 1981 (hasło opracował L. Brusewicz).
25 J. Cureus, Libellusphysicus, continens doctrinam de natura e dif-
ferentis colorum, sonorum, odorum, saporum etąualitatum tangi-
bilium etc., Wittenberg 1567 (II wyd. 1572).
26 Wydanie z 1572 r, s. 18.
27 Św. Augustyn, Wyznania, przeł. Z. Kubiak, Kraków 1994, s. 30-31.
28 J. Salij OP, Zastosowanie kryterium zgodności z rozumem do cnót
obywatelskich w myśli Tomasza z Akwinu, [w:] Cnoty polityczne -
dawniej i obecnie, moralne źródła polityki, Gdańsk 1996; S. Swie-
rzawski, Święty Tomasz na nowo odczytany, Poznań 1995, s. 165.
29 Ks. M. Borzyszkowski, Błogosławiona Dorota z Mątew, Olsztyn
1984, s. 38-39.
30 E. Mierzwińska, Barnsten, Guldetfran Óstersjón - Bursztyn, złoto
Bałtyku, Bydgoszcz - Poznań 1992, kat. nr 495.
31 L. Voet, Złoty wiek Antwerpii. Katalog wystawy ze Zbiorów Gabinetu
Rysunków i Rycin Miasta Antwerpii, Warszawa 1980, nr kat. 33, il- 9-
32 Muzeum Okręgowe w Toruniu, nr inw. MT/S/2545- Na tym piecu
zbudowanym z kafli wykonanych w technice fajansowej, o deko-
racji malarskiej, postać siedzącej kobiety z ptakiem na ręce nie
miała już prawdopodobnie swego dawnego symbolicznego zna-
czenia. Zob.: Kafle z terenu dawnych Prus Królewskich..., hasło
oprać. J. Myślińska, E. Kilarska.
DIE DARSTELLUNGEN DER SINNE AUF DEN KACHELN EINES DANZIGER OFENS AUS DEM LETZTEN VIERTEL DES 16. JAHRHUNDERTS
(rekonstruiert nach den erhaltenen Fragmenten)
Zusammenfassung
Innerhalb von verhaltnismailig kurzer Zeit entstanden in Danzig
zwei kunsthandwerkliche Objekte mit den Darstellungen der weibli-
chen Personifikationen der Ftinf Sinne, dereń Schópfer sich nieder-
landische Zeichnungen zum Vorbild nahmen. Das erste dieser Werke
ist der um 1572 entstandene Zinnsarkophag fur den polnischen Kónig
Sigismund August, das zweite ein grun glasierter Kachelofen. Seine
Fragmente wurden 1990 wahrend Erdarbeiten auf dem Gebiet der
Danziger Altstadt, hinter der Katharinen- und vor der Brigittenkirche,
aufgefunden. Dem Danziger Nationalmuseum wurden die Fragmen-
te einer Kachel mit der Person ifikation des Gefuhls tibergeben, die
es erlaubten, die ganze Kachel zu rekonstruieren (Abb. 2). Bei der
Rekonstruktion wurde auch das graphische Vorbild zur Hilfe genom-
men - ein Kupferstich von Raphael Sadeler von 1581, aulSerdem
auch die Photodokumentation einer Kachel aus Wilna mit derselben
Darstellung. Zwei weitere Fragmente belegen, dalś auf den Ofenka-
cheln auch die Personifikationen des Gesichts und des Gehórs abge-
bildet waren. Sicherlich fehlten auch die Darstellungen der beiden
tibrigen Sinne, des Geruchs und des Geschmacks, nicht.
Weitere Fundę wahrend der Erdarbeiten an der ul. Łąkowa brachten
weitere Beispiele von Kacheln hervor, die nach dem Vorbild derselben
und einer spateren Graphikserie ausgefuhrt worden waren. Letztere, weifl-
blau und grun glasiert, folgen Zeichnungen des Hans Saenredam von
1595/96, auf denen die Sinne durch Personenpaare dargestellt sind.
Davon, dal? das Vorbild Saclelers in den Werkstatten Pommerel-
lens noch lange wirksam blieb, zeugt eine Kachel aus Thorn mit der
aufgemalten Darstellung des Gefuhls.
Elżbieta Kilarska
PRZYPISY
* Za pomoc, bez której nie powstałaby ta praca, dziękuję Ojcu
prof. dr hab. Jackowi Salijowi OP i naszemu przyjacielowi Janowi
Michałowi Krzemińskiemu z Biblioteki Gdańskiej PAN.
1 B. Latini, Skarbiec Wiedzy, przełożyły i oprać. M. Frankowska-
Terlecka, T. Giermak-Zielińska, Warszawa 1992.
2 B. Tuchołka-Włodarska, Z badań nad sarkofagiem króla Zygmun-
ta Augusta, „Biuletyn Historii Sztuki” XLVII, 1986, nr 2-4.
3 Obrazy z przedstawieniami pięciu zmysłów znajdowały się w bo-
gato wyposażonym kantorze w podmiejskiej rezydencji burmi-
strza Hansa Speymana (1563-1625), dla którego Abraham van den
Blocke wzniósł Złotą Kamienicę przy Długim Targu, znaną dzięki
bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Kupiec ten, o szerokim wykształ-
ceniu humanistycznym, które uzyskał w Gdańskim Gimnazjum
Akademickim i na uniwersytecie w Padwie, z podróży handlo-
wych przywoził dzieła sztuki do swojej kolekcji. M. Bogucka, Te-
stament burmistrza gdańskiego Hansa Speymana z 1625 r., [wj
Kultura średn iowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksan-
drowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, Warsza-
wa 1991, s. 587-593.
4 Konserwację kafla przeprowadziła mgr Maria Rucly z Zakładu
Konserwacji Elementów i Detali Architektonicznych na Uniwersy-
tecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Por. M. Rudy, Dokumentacja
konserwatorska szkliwionego kafla licowego z przedstawieniem per-
sonifikacji zmysłu Dotyku, Toruń 1997.
5 E. Kilarska, M. Kilarski, Gdańskie kafle renesansowe, [w:] Kafle
gotyckie i renesansowe na ziemiach polskich, Gniezno 1993, s.
113, nr kat. 425, fot. 51.
6 A. Tautavićius, Vilniaus pilies kokliai (XVI-XVII), Vilnius, Mintis,
1969, „Acta Historica Lituanica” IV, s. 25-26, il. 45-48.
J. Talbierska, Symbolika roślinna i zoomorficzna w przedstawie-
niach pięciu zmysłów w grafice niderlandzkiej drugiejpołowy XVII
wieku, [w:]. Sztuka a natura. Materiały XXXVIII Sesji Naukowej
Stowarzyszenia Historyków Sztuki, przeprowadzonej 23-25 listo-
pada w 1989 roku w Katowicach. Katowice 1991. s. 211, il. 2.
8 Na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej wyobrażone zostały niemal
wszystkie możliwe pozy postaci siedzących. W. Kozicki, Michał
A>iioł, Kraków 1908, s. 69-
9 A. Gosieniecka, Ze studiów nad malarstwem pomorskim. Cz. I:
Przełom XVI i XVII wieku w malarstwie gdańskim, „Gdańskie Stu-
dia Muzealne " 1976, s. 19.
10 Ten właśnie tylko fragment lica kafla uzupełniony został według
ryciny Sadelera i fotografii kafla odnalezionego w Wilnie.
11 A. Bochnak, Eksport z miast pruskich w głąb Polski w zakresie
rzemiosła artystycznego, „Studia Pomorskie” II, 1957, s. 36 (zesta-
wienie wydatków na sarkofag).
12 Tuchołka-Włodarska, op. cit., s. 240.
13 Tamże, s. 227.
14 M. Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989, s. 146.
15 Tuchołka-Włodarska, op. cit., s. 233-
16 A. Gosieniecka, Wzory graficzne w malarstwie pomorskim drugiej
połowy XVI i początków X\TI wieku, [w.] Ze studiów nad sztuką
XVI wieku na Śląsku i w krajach sąsiednich. Materiały z konferen-
cji zorganizowanej przez Muzeum Śląskie we Wrocławiu 16 i 17
grudnia 1966 r., Wrocław 1968, s. 111-131-
17 L. Behling, Der Danziger Dielenschrank und seine hollandischen
Vorldufer, Danzig 1942.
18 Tautavićius, op. cit., il. 44-48.
19 K. Katalynas, Prototypes of the ornamentation ofthe Vilnius glazed
stouebuilding tiles, „Science, Arts and Lithuania” 1991, 4, s. 104, il. s.
107, 108 („TACTUS”, „VISUS”). Autorka wyraża podziękowanie panu
dr. K. Katalynasowi za przesłane fotografie kafli. - Archaologische
Schatze aus Litauen, [katalog wystawy], Kultur- und Stadthistori-
sches Museum Duisburg (11IX 1992 - 10 1 1993), Museum der Stadt
Regensburg (7 III - 16 V 1993), s. 96, il. 137, 138.
20 Kafle z terenu dawnych Prus Królewskich XV-XVHI w. Katalog
wystawy, mpis w Muzeum Narodowym w Gdańsku (hasło oprać.
J. Myślińska).
21 Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, nr inw. 723/94.
22 Tamże, nr inw. Ipd 792/95; Muzeum w Helsingborg, zob.: K. Strauss,
Die Kachelkunst des 15. bis 17-Jahrhunderts in europaischen Lan-
dem, III. Teil, Munchen 1983, s. 142, t. 169, il. 1. Fragment znale-
ziony w tej samej miejscowości.
23 Talbierska, op. cit., s. 218.
24 Ars emblematica. Uhyte znaczenia w malarstwie holenderskim
XVII w. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie,
Warszawa, 1981 (hasło opracował L. Brusewicz).
25 J. Cureus, Libellusphysicus, continens doctrinam de natura e dif-
ferentis colorum, sonorum, odorum, saporum etąualitatum tangi-
bilium etc., Wittenberg 1567 (II wyd. 1572).
26 Wydanie z 1572 r, s. 18.
27 Św. Augustyn, Wyznania, przeł. Z. Kubiak, Kraków 1994, s. 30-31.
28 J. Salij OP, Zastosowanie kryterium zgodności z rozumem do cnót
obywatelskich w myśli Tomasza z Akwinu, [w:] Cnoty polityczne -
dawniej i obecnie, moralne źródła polityki, Gdańsk 1996; S. Swie-
rzawski, Święty Tomasz na nowo odczytany, Poznań 1995, s. 165.
29 Ks. M. Borzyszkowski, Błogosławiona Dorota z Mątew, Olsztyn
1984, s. 38-39.
30 E. Mierzwińska, Barnsten, Guldetfran Óstersjón - Bursztyn, złoto
Bałtyku, Bydgoszcz - Poznań 1992, kat. nr 495.
31 L. Voet, Złoty wiek Antwerpii. Katalog wystawy ze Zbiorów Gabinetu
Rysunków i Rycin Miasta Antwerpii, Warszawa 1980, nr kat. 33, il- 9-
32 Muzeum Okręgowe w Toruniu, nr inw. MT/S/2545- Na tym piecu
zbudowanym z kafli wykonanych w technice fajansowej, o deko-
racji malarskiej, postać siedzącej kobiety z ptakiem na ręce nie
miała już prawdopodobnie swego dawnego symbolicznego zna-
czenia. Zob.: Kafle z terenu dawnych Prus Królewskich..., hasło
oprać. J. Myślińska, E. Kilarska.
DIE DARSTELLUNGEN DER SINNE AUF DEN KACHELN EINES DANZIGER OFENS AUS DEM LETZTEN VIERTEL DES 16. JAHRHUNDERTS
(rekonstruiert nach den erhaltenen Fragmenten)
Zusammenfassung
Innerhalb von verhaltnismailig kurzer Zeit entstanden in Danzig
zwei kunsthandwerkliche Objekte mit den Darstellungen der weibli-
chen Personifikationen der Ftinf Sinne, dereń Schópfer sich nieder-
landische Zeichnungen zum Vorbild nahmen. Das erste dieser Werke
ist der um 1572 entstandene Zinnsarkophag fur den polnischen Kónig
Sigismund August, das zweite ein grun glasierter Kachelofen. Seine
Fragmente wurden 1990 wahrend Erdarbeiten auf dem Gebiet der
Danziger Altstadt, hinter der Katharinen- und vor der Brigittenkirche,
aufgefunden. Dem Danziger Nationalmuseum wurden die Fragmen-
te einer Kachel mit der Person ifikation des Gefuhls tibergeben, die
es erlaubten, die ganze Kachel zu rekonstruieren (Abb. 2). Bei der
Rekonstruktion wurde auch das graphische Vorbild zur Hilfe genom-
men - ein Kupferstich von Raphael Sadeler von 1581, aulSerdem
auch die Photodokumentation einer Kachel aus Wilna mit derselben
Darstellung. Zwei weitere Fragmente belegen, dalś auf den Ofenka-
cheln auch die Personifikationen des Gesichts und des Gehórs abge-
bildet waren. Sicherlich fehlten auch die Darstellungen der beiden
tibrigen Sinne, des Geruchs und des Geschmacks, nicht.
Weitere Fundę wahrend der Erdarbeiten an der ul. Łąkowa brachten
weitere Beispiele von Kacheln hervor, die nach dem Vorbild derselben
und einer spateren Graphikserie ausgefuhrt worden waren. Letztere, weifl-
blau und grun glasiert, folgen Zeichnungen des Hans Saenredam von
1595/96, auf denen die Sinne durch Personenpaare dargestellt sind.
Davon, dal? das Vorbild Saclelers in den Werkstatten Pommerel-
lens noch lange wirksam blieb, zeugt eine Kachel aus Thorn mit der
aufgemalten Darstellung des Gefuhls.