DOI Artikel:
Chrzanowski, Tadeusz: O kilku srebrnych tabernakulach śląskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.41574#0072
TADEUSZ CHRZANOWSKI (Kraków)
O KILKU SREBRNYCH TABERNAKULACH ŚLĄSKICH
Niniejszy szkic nie ma ambicji wyczerpania rozle-
głego tematu i jest jedynie próbą zwrócenia uwagi na
pewne zjawisko charakterystyczne dla sztuki baroko-
wej w Europie, które na Śląsku pozostawiło sporo cen-
nych zabytków. Chodzi mianowicie o zastosowanie sre-
bra w wystrojach wnętrz kościelnych, a w szczególno-
ści ołtarzy1. Już Tatarkiewicz zwrócił uwagę na zasto-
sowanie srebra w nagrobkach2, co miało przynieść tak
imponujące dzieła, jakimi są konfesje śś. Wojciecha w
Gnieźnie i Stanisława w Krakowie - to połączenie sta-
rochrześcijańskiej tradycji ołtarza-grobu z całkowicie
nowoczesnym ujęciem emfatycznego baroku3. Zainte-
resowano się również sukienkami na obrazy oraz wo-
tami srebrnymi, z których wiele umieszczono w ołta-
rzach, tworząc z nich specyficzne, kolażowe kompozy-
cje4 . Cennym, choć dyskusyjnym wkładem w problem
badania funkcji sreber w barokowej sztuce polskiej jest
rozprawa Mariusza Karpowicza5, w której autor stara
się ustalić okcydentalną genezę sukienek na obrazy, co
nie znajduje potwierdzenia w praktyce, skoro na za-
chodzie Europy w srebrne sukienki strojono rzeźby,
nie zaś obrazy. Dowodem na to może być praktyka,
którą można obserwować na Śląsku, gdzie jedyne ob-
razy z sukienkami to te, które przesiedleńcy przywieźli
ze sobą z Kresów, a wśród lokalnych można wymienić
jedynie Matkę Boską Opolską, pochodzącą z Piekar, a
więc z tej części Górnego Śląska, która była nader bli-
ska obszarom I Rzeczypospolitej i pozostawała pod jej
wpływem6.
Ołtarze przyozdabiano od początków chrześcijań-
stwa wyrobami wykonywanymi z drogocennych mate-
riałów. Przede wszystkim ustawiano na nich krzyże,
relikwiarze, lichtarze, wieszano nad nimi lampy wiecz-
ne, a także - w sposób niejako spontaniczny - zawie-
szano rozmaite wota. Pomijam całkowicie problem wła-
ściwych naczyń liturgicznych, którym poświęcono już
wiele prac. Chodzi mi o zastosowanie srebra w struktu-
rze retabulów, ten zaś rodzaj dekoracji łączy się z epo-
ką baroku, która tak wielki nacisk kładła na scenogra-
ficzną kompozycję wnętrz kościelnych. Jednym z wcze-
snych, a zarazem wspaniałych przykładów takich ze
srebra wykonanych dekoracji na mahoniowym retabu-
lum jest ołtarz Cudownego Obrazu Matki Boskiej na
Jasnej Górze, fundacja kanclerza Jerzego Ossolińskie-
go z lat 1644-1650, dla którego srebrne figury wykony-
wali mistrzowie augsburscy, a dekoracje ornamentalne
Jan Krystian BierpfafE. Zdobiono więc ołtarze plakie-
tami, relikwiarzami i ornamentami, czego przykładem
może być ołtarz główny w kościele pojezuickim (obec-
nie dominikańskim) w Jarosławiu oraz ołtarz w kaplicy
Najświętszego Salwatora przy katedrze we Fromborku,
fundowany przez biskupa Krzysztofa Andrzeja Szem-
beka, z aplikacjami wykonanymi w latach 1730-1738
przez złotnika olsztyńskiego Jana Krzysztofa Geeses.
Były dwa podstawowe elementy w srebrnej deko-
racji ołtarzy w epoce baroku: tabernakulum i antepen-
dium. Obecnie nie zajmuję się tą drugą grupą, z której
wywodzi się wiele znakomitych dzieł, by wspomnieć
chociażby słynne antependium w katedrze chełmskiej,
na którym gdański złotnik W. Joede wyobraził mszę
dziękczynną przed obrazem Matki Boskiej Chełmskiej
po wiktorii pod Beresteczkiem9. Natomiast tabernaku-
la prezentują cały szereg rozwiązań o najrozmaitszych
formach. Często są to same tabernakula, a więc obudo-
wy szafki na sanctissimum, ale równie często są to „tro-
ny” umieszczane na tabernakulach, z niszą służącą do
wystawiania monstrancji z sanctissimum. Te drugie
często zamieniano na ołtarze, tworząc z nich niewiel-
kie, ale rzucające się w oczy retabula, w których nisza
stawała się doskonałym miejscem do ustawienia jakie-
goś wizerunku, najczęściej rzeźby.
W Polsce centralnej można wskazać na wiele tego
rodzaju zabytków. Tak więc pośród tabernakulów sen-
su stricte wymienić należy manierystyczne jeszcze dzieło
Mateusza Wallbauma z Augsburga oraz Hermana Pot-
thofa z Munster, wykonane przed 1632 r. (data śmierci
pierwszego z artystów)10. Znacznie więcej tego rodzaju
dzieł zachowało się z epoki baroku. Dwa z nich wiążą
się z Krakowem, a są to tabernakula: jedno w kościele
PP. Wizytek w tym mieście, dotychczas anonimowe,
powstałe w latach 1693-1706, drugie w ołtarzu kaplicy
mansjonarskiej przy katedrze w Sandomierzu, którego
twórcą był złotnik Karol Kulicki w 1699 r.11 Bardzo in-
teresującym zabytkiem jest tabernakulum w ołtarzu
głównym kościoła parafialnego (podominikańskiego)
w Tarnobrzegu z lat 1755-1767, dla którego plakiety
wykonał Jan Gotfryd Schlaubitz12. Innym tego rodzaju
zabytkiem jest tabernakulum ołtarza głównego w ko-
O KILKU SREBRNYCH TABERNAKULACH ŚLĄSKICH
Niniejszy szkic nie ma ambicji wyczerpania rozle-
głego tematu i jest jedynie próbą zwrócenia uwagi na
pewne zjawisko charakterystyczne dla sztuki baroko-
wej w Europie, które na Śląsku pozostawiło sporo cen-
nych zabytków. Chodzi mianowicie o zastosowanie sre-
bra w wystrojach wnętrz kościelnych, a w szczególno-
ści ołtarzy1. Już Tatarkiewicz zwrócił uwagę na zasto-
sowanie srebra w nagrobkach2, co miało przynieść tak
imponujące dzieła, jakimi są konfesje śś. Wojciecha w
Gnieźnie i Stanisława w Krakowie - to połączenie sta-
rochrześcijańskiej tradycji ołtarza-grobu z całkowicie
nowoczesnym ujęciem emfatycznego baroku3. Zainte-
resowano się również sukienkami na obrazy oraz wo-
tami srebrnymi, z których wiele umieszczono w ołta-
rzach, tworząc z nich specyficzne, kolażowe kompozy-
cje4 . Cennym, choć dyskusyjnym wkładem w problem
badania funkcji sreber w barokowej sztuce polskiej jest
rozprawa Mariusza Karpowicza5, w której autor stara
się ustalić okcydentalną genezę sukienek na obrazy, co
nie znajduje potwierdzenia w praktyce, skoro na za-
chodzie Europy w srebrne sukienki strojono rzeźby,
nie zaś obrazy. Dowodem na to może być praktyka,
którą można obserwować na Śląsku, gdzie jedyne ob-
razy z sukienkami to te, które przesiedleńcy przywieźli
ze sobą z Kresów, a wśród lokalnych można wymienić
jedynie Matkę Boską Opolską, pochodzącą z Piekar, a
więc z tej części Górnego Śląska, która była nader bli-
ska obszarom I Rzeczypospolitej i pozostawała pod jej
wpływem6.
Ołtarze przyozdabiano od początków chrześcijań-
stwa wyrobami wykonywanymi z drogocennych mate-
riałów. Przede wszystkim ustawiano na nich krzyże,
relikwiarze, lichtarze, wieszano nad nimi lampy wiecz-
ne, a także - w sposób niejako spontaniczny - zawie-
szano rozmaite wota. Pomijam całkowicie problem wła-
ściwych naczyń liturgicznych, którym poświęcono już
wiele prac. Chodzi mi o zastosowanie srebra w struktu-
rze retabulów, ten zaś rodzaj dekoracji łączy się z epo-
ką baroku, która tak wielki nacisk kładła na scenogra-
ficzną kompozycję wnętrz kościelnych. Jednym z wcze-
snych, a zarazem wspaniałych przykładów takich ze
srebra wykonanych dekoracji na mahoniowym retabu-
lum jest ołtarz Cudownego Obrazu Matki Boskiej na
Jasnej Górze, fundacja kanclerza Jerzego Ossolińskie-
go z lat 1644-1650, dla którego srebrne figury wykony-
wali mistrzowie augsburscy, a dekoracje ornamentalne
Jan Krystian BierpfafE. Zdobiono więc ołtarze plakie-
tami, relikwiarzami i ornamentami, czego przykładem
może być ołtarz główny w kościele pojezuickim (obec-
nie dominikańskim) w Jarosławiu oraz ołtarz w kaplicy
Najświętszego Salwatora przy katedrze we Fromborku,
fundowany przez biskupa Krzysztofa Andrzeja Szem-
beka, z aplikacjami wykonanymi w latach 1730-1738
przez złotnika olsztyńskiego Jana Krzysztofa Geeses.
Były dwa podstawowe elementy w srebrnej deko-
racji ołtarzy w epoce baroku: tabernakulum i antepen-
dium. Obecnie nie zajmuję się tą drugą grupą, z której
wywodzi się wiele znakomitych dzieł, by wspomnieć
chociażby słynne antependium w katedrze chełmskiej,
na którym gdański złotnik W. Joede wyobraził mszę
dziękczynną przed obrazem Matki Boskiej Chełmskiej
po wiktorii pod Beresteczkiem9. Natomiast tabernaku-
la prezentują cały szereg rozwiązań o najrozmaitszych
formach. Często są to same tabernakula, a więc obudo-
wy szafki na sanctissimum, ale równie często są to „tro-
ny” umieszczane na tabernakulach, z niszą służącą do
wystawiania monstrancji z sanctissimum. Te drugie
często zamieniano na ołtarze, tworząc z nich niewiel-
kie, ale rzucające się w oczy retabula, w których nisza
stawała się doskonałym miejscem do ustawienia jakie-
goś wizerunku, najczęściej rzeźby.
W Polsce centralnej można wskazać na wiele tego
rodzaju zabytków. Tak więc pośród tabernakulów sen-
su stricte wymienić należy manierystyczne jeszcze dzieło
Mateusza Wallbauma z Augsburga oraz Hermana Pot-
thofa z Munster, wykonane przed 1632 r. (data śmierci
pierwszego z artystów)10. Znacznie więcej tego rodzaju
dzieł zachowało się z epoki baroku. Dwa z nich wiążą
się z Krakowem, a są to tabernakula: jedno w kościele
PP. Wizytek w tym mieście, dotychczas anonimowe,
powstałe w latach 1693-1706, drugie w ołtarzu kaplicy
mansjonarskiej przy katedrze w Sandomierzu, którego
twórcą był złotnik Karol Kulicki w 1699 r.11 Bardzo in-
teresującym zabytkiem jest tabernakulum w ołtarzu
głównym kościoła parafialnego (podominikańskiego)
w Tarnobrzegu z lat 1755-1767, dla którego plakiety
wykonał Jan Gotfryd Schlaubitz12. Innym tego rodzaju
zabytkiem jest tabernakulum ołtarza głównego w ko-