DOI Artikel:
Czechowicz, Bogusław: "Ze starego Wrocławia" - rysunki Bernharda Mannfelda w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.41574#0183
178
Bogusław Czechowicz
Menzla, Franza Prellera i Carla Graeba. Jego indywidu-
alny, sugestywny styl mniej wyraża się w rysunkach
tuszem, bardziej zaś w grafikach i akwarelach. Te ostat-
nie przesycone są jasnym światłem, co da się chyba
wyjaśnić - być może obok wpływu malarstwa prerafa-
elitów - związkami Mannfelda z witrażownictwem. Prak-
tyczne zetknięcie z różnymi dziedzinami sztuki, z bu-
downictwem, rzemiosłem, malarstwem i grafiką zbliża-
ły jakby Mannfelda do nazareńskiego ideału artysty
Północy - Albrechta Durera; sam takie odwołania za-
znaczał, stylizując swoją sygnaturę na monogram ge-
nialnego norymberczyka12. Jawi się zatem Mannfeld jako
jeden z ostatnich, a może i ostatni niemiecki romantyk.
Prezentowany zbiór rysunków ma, zgodnie z zamie-
rzeniem inicjatora - Hermanna Luchsa i twórcy - Bern-
harda Mannfelda, wyłącznie walory dokumentacyjne.
Podnoszona przez życzliwych artyście krytyków ogrom-
na sprawność rysowania pozwoliła Mannfeldowi na wier-
ne uchwycenie formy dziesiątków detali rzeźbiarskich i
architektonicznych, co można ocenić konfrontując ry-
sunki z istniejącymi jeszcze in situ lub w muzeach zabyt-
kami. Jest przy tym więcej niż prawdopodobne, że ry-
sunki powstały w związku z inicjowaną i dyskutowaną
w tym czasie od kilku już lat, głównie na łamach „Schle-
siens Vorzeit in Bild und Schrift”, akcją naukowej inwen-
taryzacji zabytków Śląska. Zadanie utrwalenia, drobnych
niekiedy, artystycznych śladów przeszłości - portali, szczy-
tów, drzwi i krat - usuwanych w toku coraz częstszych
przebudów i wyburzeń starych kamienic, rysunki te spe-
łniają w całej pełni. Przekazują wizerunki dziesiątków
nie zachowanych dzisiaj godeł domów, interesujących
detali z okresu gotyku, często w ogóle dotąd nie zna-
nych (por. kat. 10, 19, 20, 29, 43, 58, 91), dokumentują
zapoznane partie renesansowego Domu Rybischów (kat.
31, 32) lub detale Arsenału Piaskowego (kat. 78) i wiele
innych. W przypadku niektórych zabytków, zgromadzo-
nych obecnie w muzeach, rysunki te umożliwiają okre-
ślenie ich proweniencji lub przynajmniej lokalizacji w
1870 r. W tym względzie uzupełniają wcześniejszy i nie-
co obszerniejszy zestaw lysunków Heinricha Mutzla oraz
późniejszy zbiór wydanych graficznie prac Ottona Fer-
dinanda Probsta13. Szkice Mannfelda, mimo iż od rysun-
ków Mutzla mniejsze i bardziej pobieżne, nie są bynaj-
mniej mniej dokładne, co stwierdzić można, porównu-
jąc te same elementy lub obiekty na lysunkach obu „do-
kumentalistów” (np. kat. 13, 15). Przewaga Mannfelda
ujawnia się w tym, iż potrafił się on uwolnić od subtel-
nej wprawdzie, lecz czytelnej w dziełach Mutzla klasy-
cystycznej stylizacji, szczególnie widocznej w wyobra-
żeniach rzeźb figuralnych. Omawiane prace rejestrują
stan zabytku bez ambicji korygowania, co podnosi ich
walory dokumentacyjne i stawia je niemal obok źródeł
fotograficznych. Z tą wszakże różnicą, że Mannfeld skru-
pulatnie rejestrował inskrypcje, znaki kamieniarskie,
gmerki i monogramy, szczegóły, które fotografikom na
ogół umykały.
Wartości źródłowe publikowanych tu rysunków sta-
rano się pokrótce szczegółowo scharakteryzować w
notach poniższego katalogu, nie ma zatem potrzeby
odrębnego, szerszego ich omawiania. Rysunki zabyt-
ków nie zachowanych opatrzone są odniesieniami do
innych przekazów obrazowych.
PRZYPISY
Np. G. Grundmann, Dieschlesischen Zeichnungen des erstenpreus-
sischen Staatskonseruators Quasł, [w:] Schlesischen Heimatpflege,
I, Breslau 1933, s. 52-81; Ryciny w „Topografii Śląska” F. B. Werne-
ra, praca zbiór., Warszawa 1953, "Ministerstwo Budownictwa Miast
i Osiedli, Instytut Urbanistyki i Architektury, seria prac własnych,
z. 12«; Steinborn (zob. wykaz skrótów literatury na s. 200); S. Strauss,
Wrocław w grafice Fryderyka Bogumiła Endlera. Przyczynek do
dziejów ilustratorstwa śląskiego z przełomu X\1IPXIX w., „Ze skarb-
ca kultury”, z. 26, 1975, s. 169-233; B. Baworowska, Album F. B.
Wernera w Muzeum Wrocławskim, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, X,
1976, s. 182-196; Von Stettin bis Breslau. Ansichten, Stadtplane
und Landkarten von Pommern, Óstlich er Mark Brandenburg und
Schlesien aus der Graphischen Sammlung des Germanischen Na-
tionalmuseums Nurnberg, [hrsg. von G. Bott], Nurnberg 1988; T.
Bogacz, Grafika widokowa Złotoryi do początku XIX wieku, „Ślą-
ski Labirynt Krajoznawczy”, I, 1989, s. 23-33; Czerner 1989 (zob.
wykaz skrótów literatury na s. 199); [M. Solecka], Dawny Wałbrzych
w ikonografii. Ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Wałbrzychu,
Wałbrzych 1991; P. Łukaszewicz, Adelbert Woelfl (1823-1896).
Malarz dawnego Wrocławia, [katalog wystawy, Wrocław 19931; V.
Schmilewski, Romantisches Schlesien. Bilderuon Theodor Blatter-
bauer, Wiirzburg 1993; I. Binkowska, Wrocław. Fotografie z prze-
łomu XIX i XX wieku, [Wrocław 19931; Wartha. Ein schlesischer
Wallfahrtsort, hrsg. von W. Bein, U. Schmilewski, Wiirzburg 1994.
Por. też wykaz skrótów literatury na s. 199-200.
Za pomoc w przygotowaniu artykułu pragnę podziękować Pa-
nom mgr Arkadiuszowi Dobrzynieckiemu, mgr Tadeuszowi Fer-
cowiczowi, dr Romualdowi Kaczmarkowi, mgr Markowi Pierz-
chale i dr Jackowi Witkowskiemu, osobno i szczególnie - Panu
dr Piotrowi Łukaszewiczowi.
2 H. Lutsch, Bilderwerk schlesischerKunstdenkmaler, Breslau 1903-
3 Zagadnienia, jakie niesie ze sobą tego typu twórczość w okresie
od XVI do XX w., zilustrować powinna zamierzona przez autora
wystawa i towarzyszący jej katalog.
4 Mam na myśli zarówno zbiór około 120 rysunków i - głównie -
akwarel zawierających przede wszystkim widoki śląskich wiejskich
kościołów z kolekcji Muzeum Narodowego we Wrocławiu, jak i
zachowanych jeszcze około 300 rysunków nagrobków i epitafiów
z tzw. zbioru Adriana Josefa von Hoverdena-Plenckena Schlesi-
sche Grabdenkmdler undschlesische GrabinschriftenCprzeważnie
błędnie przypisywanego temu arystokracie, w istocie w całości, a
nie tylko w części rysunkowej, wykonanego przez Mannfelda),
znajdującego się w Oddziale Rękopisów Biblioteki Uniwersytec-
kiej we Wrocławiu; por. J. Gromadzki, Wybór źródeł. I. Rękopisy ze
zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, [w:] Mauzolea
piastowskie na Śląsku, praca zbiór., Wrocław 1993, s. 134.
5 Np. Leonharda Dorsta von Schatzberg w zbiorach Muzeum Naro-
dowego we Wrocławiu, zespół ten został opracowany - B. Cze-
chowicz, Śląskie rysunki Leonharda Dorsta von Schatzberg w zbio-
rach Muzeum Narodowego we Wrocławiu, [w:] Z dziejów rysunku
i grafiki na Śląsku oraz w kolekcjach i zbiorach ze Śląskiem zwią-
zanych., „Materiały z sesji Oddziału Wrocławskiego SHS”, Wro-
cław 1999 (w druku).
6 Wycięto bądź same rysunki, pozostawiając podpisy (karta 74 -
Rynek 3, karty 76-77 - Rynek 7, karty 83-84 - Rynek 58), bądź też
całe strony (karty 69-72 - zamek).
Treść jednej z zapisek: ..Zbadać, czy nie ma wzmianek dot. bra-
kujących tu kartek (o obiektach) u R. Steina? a może do świeckich
Bogusław Czechowicz
Menzla, Franza Prellera i Carla Graeba. Jego indywidu-
alny, sugestywny styl mniej wyraża się w rysunkach
tuszem, bardziej zaś w grafikach i akwarelach. Te ostat-
nie przesycone są jasnym światłem, co da się chyba
wyjaśnić - być może obok wpływu malarstwa prerafa-
elitów - związkami Mannfelda z witrażownictwem. Prak-
tyczne zetknięcie z różnymi dziedzinami sztuki, z bu-
downictwem, rzemiosłem, malarstwem i grafiką zbliża-
ły jakby Mannfelda do nazareńskiego ideału artysty
Północy - Albrechta Durera; sam takie odwołania za-
znaczał, stylizując swoją sygnaturę na monogram ge-
nialnego norymberczyka12. Jawi się zatem Mannfeld jako
jeden z ostatnich, a może i ostatni niemiecki romantyk.
Prezentowany zbiór rysunków ma, zgodnie z zamie-
rzeniem inicjatora - Hermanna Luchsa i twórcy - Bern-
harda Mannfelda, wyłącznie walory dokumentacyjne.
Podnoszona przez życzliwych artyście krytyków ogrom-
na sprawność rysowania pozwoliła Mannfeldowi na wier-
ne uchwycenie formy dziesiątków detali rzeźbiarskich i
architektonicznych, co można ocenić konfrontując ry-
sunki z istniejącymi jeszcze in situ lub w muzeach zabyt-
kami. Jest przy tym więcej niż prawdopodobne, że ry-
sunki powstały w związku z inicjowaną i dyskutowaną
w tym czasie od kilku już lat, głównie na łamach „Schle-
siens Vorzeit in Bild und Schrift”, akcją naukowej inwen-
taryzacji zabytków Śląska. Zadanie utrwalenia, drobnych
niekiedy, artystycznych śladów przeszłości - portali, szczy-
tów, drzwi i krat - usuwanych w toku coraz częstszych
przebudów i wyburzeń starych kamienic, rysunki te spe-
łniają w całej pełni. Przekazują wizerunki dziesiątków
nie zachowanych dzisiaj godeł domów, interesujących
detali z okresu gotyku, często w ogóle dotąd nie zna-
nych (por. kat. 10, 19, 20, 29, 43, 58, 91), dokumentują
zapoznane partie renesansowego Domu Rybischów (kat.
31, 32) lub detale Arsenału Piaskowego (kat. 78) i wiele
innych. W przypadku niektórych zabytków, zgromadzo-
nych obecnie w muzeach, rysunki te umożliwiają okre-
ślenie ich proweniencji lub przynajmniej lokalizacji w
1870 r. W tym względzie uzupełniają wcześniejszy i nie-
co obszerniejszy zestaw lysunków Heinricha Mutzla oraz
późniejszy zbiór wydanych graficznie prac Ottona Fer-
dinanda Probsta13. Szkice Mannfelda, mimo iż od rysun-
ków Mutzla mniejsze i bardziej pobieżne, nie są bynaj-
mniej mniej dokładne, co stwierdzić można, porównu-
jąc te same elementy lub obiekty na lysunkach obu „do-
kumentalistów” (np. kat. 13, 15). Przewaga Mannfelda
ujawnia się w tym, iż potrafił się on uwolnić od subtel-
nej wprawdzie, lecz czytelnej w dziełach Mutzla klasy-
cystycznej stylizacji, szczególnie widocznej w wyobra-
żeniach rzeźb figuralnych. Omawiane prace rejestrują
stan zabytku bez ambicji korygowania, co podnosi ich
walory dokumentacyjne i stawia je niemal obok źródeł
fotograficznych. Z tą wszakże różnicą, że Mannfeld skru-
pulatnie rejestrował inskrypcje, znaki kamieniarskie,
gmerki i monogramy, szczegóły, które fotografikom na
ogół umykały.
Wartości źródłowe publikowanych tu rysunków sta-
rano się pokrótce szczegółowo scharakteryzować w
notach poniższego katalogu, nie ma zatem potrzeby
odrębnego, szerszego ich omawiania. Rysunki zabyt-
ków nie zachowanych opatrzone są odniesieniami do
innych przekazów obrazowych.
PRZYPISY
Np. G. Grundmann, Dieschlesischen Zeichnungen des erstenpreus-
sischen Staatskonseruators Quasł, [w:] Schlesischen Heimatpflege,
I, Breslau 1933, s. 52-81; Ryciny w „Topografii Śląska” F. B. Werne-
ra, praca zbiór., Warszawa 1953, "Ministerstwo Budownictwa Miast
i Osiedli, Instytut Urbanistyki i Architektury, seria prac własnych,
z. 12«; Steinborn (zob. wykaz skrótów literatury na s. 200); S. Strauss,
Wrocław w grafice Fryderyka Bogumiła Endlera. Przyczynek do
dziejów ilustratorstwa śląskiego z przełomu X\1IPXIX w., „Ze skarb-
ca kultury”, z. 26, 1975, s. 169-233; B. Baworowska, Album F. B.
Wernera w Muzeum Wrocławskim, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, X,
1976, s. 182-196; Von Stettin bis Breslau. Ansichten, Stadtplane
und Landkarten von Pommern, Óstlich er Mark Brandenburg und
Schlesien aus der Graphischen Sammlung des Germanischen Na-
tionalmuseums Nurnberg, [hrsg. von G. Bott], Nurnberg 1988; T.
Bogacz, Grafika widokowa Złotoryi do początku XIX wieku, „Ślą-
ski Labirynt Krajoznawczy”, I, 1989, s. 23-33; Czerner 1989 (zob.
wykaz skrótów literatury na s. 199); [M. Solecka], Dawny Wałbrzych
w ikonografii. Ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Wałbrzychu,
Wałbrzych 1991; P. Łukaszewicz, Adelbert Woelfl (1823-1896).
Malarz dawnego Wrocławia, [katalog wystawy, Wrocław 19931; V.
Schmilewski, Romantisches Schlesien. Bilderuon Theodor Blatter-
bauer, Wiirzburg 1993; I. Binkowska, Wrocław. Fotografie z prze-
łomu XIX i XX wieku, [Wrocław 19931; Wartha. Ein schlesischer
Wallfahrtsort, hrsg. von W. Bein, U. Schmilewski, Wiirzburg 1994.
Por. też wykaz skrótów literatury na s. 199-200.
Za pomoc w przygotowaniu artykułu pragnę podziękować Pa-
nom mgr Arkadiuszowi Dobrzynieckiemu, mgr Tadeuszowi Fer-
cowiczowi, dr Romualdowi Kaczmarkowi, mgr Markowi Pierz-
chale i dr Jackowi Witkowskiemu, osobno i szczególnie - Panu
dr Piotrowi Łukaszewiczowi.
2 H. Lutsch, Bilderwerk schlesischerKunstdenkmaler, Breslau 1903-
3 Zagadnienia, jakie niesie ze sobą tego typu twórczość w okresie
od XVI do XX w., zilustrować powinna zamierzona przez autora
wystawa i towarzyszący jej katalog.
4 Mam na myśli zarówno zbiór około 120 rysunków i - głównie -
akwarel zawierających przede wszystkim widoki śląskich wiejskich
kościołów z kolekcji Muzeum Narodowego we Wrocławiu, jak i
zachowanych jeszcze około 300 rysunków nagrobków i epitafiów
z tzw. zbioru Adriana Josefa von Hoverdena-Plenckena Schlesi-
sche Grabdenkmdler undschlesische GrabinschriftenCprzeważnie
błędnie przypisywanego temu arystokracie, w istocie w całości, a
nie tylko w części rysunkowej, wykonanego przez Mannfelda),
znajdującego się w Oddziale Rękopisów Biblioteki Uniwersytec-
kiej we Wrocławiu; por. J. Gromadzki, Wybór źródeł. I. Rękopisy ze
zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, [w:] Mauzolea
piastowskie na Śląsku, praca zbiór., Wrocław 1993, s. 134.
5 Np. Leonharda Dorsta von Schatzberg w zbiorach Muzeum Naro-
dowego we Wrocławiu, zespół ten został opracowany - B. Cze-
chowicz, Śląskie rysunki Leonharda Dorsta von Schatzberg w zbio-
rach Muzeum Narodowego we Wrocławiu, [w:] Z dziejów rysunku
i grafiki na Śląsku oraz w kolekcjach i zbiorach ze Śląskiem zwią-
zanych., „Materiały z sesji Oddziału Wrocławskiego SHS”, Wro-
cław 1999 (w druku).
6 Wycięto bądź same rysunki, pozostawiając podpisy (karta 74 -
Rynek 3, karty 76-77 - Rynek 7, karty 83-84 - Rynek 58), bądź też
całe strony (karty 69-72 - zamek).
Treść jednej z zapisek: ..Zbadać, czy nie ma wzmianek dot. bra-
kujących tu kartek (o obiektach) u R. Steina? a może do świeckich