DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.45642#0051
L'effet de reel. Fragmenty rzeczywistości w obrazach Henryka Siemiradzkiego
47
Tak jest również w obrazach Siemiradzkiego.
Jego pierwsza wielka kompozycja historyczna Po-
chodnie Nerona (1876) - tak zresztą jak i ostatnia,
Dirce chrześcijańska (1898) - sytuuje odbiorcę we-
wnątrz tłumu oglądającego zdarzenia. Zaprogra-
mowanie „odbiorcy implikowanego” i wynikająca
stąd relacja do akcji obrazu tworzy wątek narracyj-
ny, daje możliwość opowiedzenia o przebiegu dra-
matu, tym bardziej że malarz wybrał jego początek,
by widz mógł sam sobie wyobrazić dalszy ciąg wy-
darzeń. Siemiradzki pisał:
Jest noc, we wspaniałych ogrodach Domus Aurea
Nerona wszystko jest gotowe do rozpoczęcia
okrutnego widowiska; na łące przed tarasem tłum
ekscytuje się w oczekiwaniu; chrześcijanie owinię-
ci pakułami nasączonymi paliwem i przywiązani
do regularnie rozmieszczonych pali nie są jeszcze
podpaleni, ale cesarz przybył już w swojej lektyce
ze złota, otoczony przez dwór pochlebców, ko-
biety, muzyków. Sygnał jest właśnie dawany, nie-
wolnicy są gotowi podpalać te ludzkie pochodnie
przeznaczone dla oświetlenia okrutnej orgii, ale
także by rozproszyć mroki pogaństwa i by tym
przerażającym cierpieniem nieść światło nowej
doktryny Chrystusa11.
Jak widać, możliwe odczytanie wykracza znacznie
poza przewidywany czas dramatycznego spekta-
klu, co podkreśla jeszcze cytat z Ewangelii św. Jana
ET LUX IN TENEBRIS LUCET ET TENE-
BRAE EAM NON COMPREHENDERUNT,
umieszczony na ramie płótna.
Zgodnie z zasadą grand genre kompozycja obra-
zu oparta jest na źródłach antycznych, więcej jed-
nak zawdzięcza - o czym wielokrotnie pisano - ich
dziewiętnastowiecznej redakcji, dokonanej przez
Ernesta Renana12 13. Inspiracje myślą mistrza z Tregu-
ier, a nawet stroną graficzną jego publikacji, czytel-
ne są również w innych dziełach Siemiradzkiego,
takich jak Chrystus i jawnogrzesznica^. Renan, je-
den z ojców renesansu orientalnego, jaki przeżywa-
ła Europa w ostatnich dekadach XIX wieku, zna-
cząco wpłynął za zredefiniowanie tradycji biblijnej
i historii Bliskiego Wschodu, co znalazło odbicie
11 List H. Siemiradzkiego do Piotra Fiodorowicza Isejewa,
sekretarza Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, cyt. za:
Miziołek (2017: 36-37).
12 Renan (1873: 165-167). Na temat Pochodni Nerona
m.in.: Miziołek (2016).
13 Por.: Kuczyńska (2017).
w nowej ikonografii postaci Chrystusa także i u
polskiego malarza14.
Zmiana spojrzenia na relację Antyk-Orient
przyszła już wcześniej, w połowie XIX wieku, wraz
z triumfem pokolenia romantyków traktujących
Bliski Wschód jako żywy / ożywiony Rzym. Romę
riestplus dans Romę - pisał Delacroix w liście do
Augusteajala (4.06.1832) po powrocie z Maroka15,
gdzie podziwiał strój i szlachetność postawy a l’an-
tiąue Marokańczyków oraz walory dekoracyjne
sztuki Islamu, traktując dywany jak obrazy zbudo-
wane z barwnych plam. O jego arcydziele Kobie-
tach algierskich (1834) Cezanne mówił: „Radość
kolorów. [...] Tony wchodzą jedne w drugie, jak
jedwab. Wszystko jest połączone, przepracowane
jako całość. I dlatego wiruje”16 - „odwracając” per-
spektywę i opisując dzieło malarskie jak wschodni
kobierzec. Zdaniem Ryszkiewicza również kom-
pozycje Siemiradzkiego, „jego makartowsko-bujne
obrazy malowane były jak dywany - intensywne
w barwie, o ściśle i gęsto zapełnionej powierzchni,
wszystkie elementy kompozycyjne równego [tre-
ściowo i formalnie] znaczenia”17.
Choć Siemiradzki nie jeździł na Bliski Wschód,
jak Jean-Leon Geróme, z orientalizmem zetknął się
z pewnością jeszcze w czasie studiów w Petersbur-
gu, za pośrednictwem publikacji oraz wystawianych
tam dramatów muzycznych Feliciena Davida, prze-
mawiających w sposób szczególny do wyobraźni
malarza - miłośnika i znawcy teatru operowego.
Trzeba przy tym pamiętać, że gorąco przyjmowany
przez petersburską publiczność poemat symfonicz-
ny Desert (1844), praktycznie zapomnianego dziś
francuskiego kompozytora, był jednym z utworów-
-manifestów orientalizmu w muzyce europejskiej.
Na płótnach Siemiradzkiego pojawiają się „wschod-
nie” motywy, w tym bliski Gerómeowi temat oda-
liski w kąpieli, oraz orientalne akcesoria, takie jak
dywany, instrumenty muzyczne, przedmioty deko-
racyjne czy detale architektoniczne.
Widniejące na płótnach rekwizyty - „wypeł-
niacze”, czyli katalizy - miały do spełnienia bardzo
istotną rolę: uwierzytelniały całość artystycznej wi-
zji. Geróme znany był z tego, że starannie przygoto-
wywał zarówno kompozycje orientalizujące, jak i te
14 Por.: Retat (1977).
15 To często przytaczane zdanie przejęte zostało z Sertoriusa
Pierrea Corneillea (1662): Arama (2006: 145).
16 Cyt. za: Gasquet (2002: 320). Jeśli nie zaznaczono ina-
czej, wszystkie tłumaczenia pochodzą od autorki artykułu.
1 Ryszkiewicz (1989: 298).
47
Tak jest również w obrazach Siemiradzkiego.
Jego pierwsza wielka kompozycja historyczna Po-
chodnie Nerona (1876) - tak zresztą jak i ostatnia,
Dirce chrześcijańska (1898) - sytuuje odbiorcę we-
wnątrz tłumu oglądającego zdarzenia. Zaprogra-
mowanie „odbiorcy implikowanego” i wynikająca
stąd relacja do akcji obrazu tworzy wątek narracyj-
ny, daje możliwość opowiedzenia o przebiegu dra-
matu, tym bardziej że malarz wybrał jego początek,
by widz mógł sam sobie wyobrazić dalszy ciąg wy-
darzeń. Siemiradzki pisał:
Jest noc, we wspaniałych ogrodach Domus Aurea
Nerona wszystko jest gotowe do rozpoczęcia
okrutnego widowiska; na łące przed tarasem tłum
ekscytuje się w oczekiwaniu; chrześcijanie owinię-
ci pakułami nasączonymi paliwem i przywiązani
do regularnie rozmieszczonych pali nie są jeszcze
podpaleni, ale cesarz przybył już w swojej lektyce
ze złota, otoczony przez dwór pochlebców, ko-
biety, muzyków. Sygnał jest właśnie dawany, nie-
wolnicy są gotowi podpalać te ludzkie pochodnie
przeznaczone dla oświetlenia okrutnej orgii, ale
także by rozproszyć mroki pogaństwa i by tym
przerażającym cierpieniem nieść światło nowej
doktryny Chrystusa11.
Jak widać, możliwe odczytanie wykracza znacznie
poza przewidywany czas dramatycznego spekta-
klu, co podkreśla jeszcze cytat z Ewangelii św. Jana
ET LUX IN TENEBRIS LUCET ET TENE-
BRAE EAM NON COMPREHENDERUNT,
umieszczony na ramie płótna.
Zgodnie z zasadą grand genre kompozycja obra-
zu oparta jest na źródłach antycznych, więcej jed-
nak zawdzięcza - o czym wielokrotnie pisano - ich
dziewiętnastowiecznej redakcji, dokonanej przez
Ernesta Renana12 13. Inspiracje myślą mistrza z Tregu-
ier, a nawet stroną graficzną jego publikacji, czytel-
ne są również w innych dziełach Siemiradzkiego,
takich jak Chrystus i jawnogrzesznica^. Renan, je-
den z ojców renesansu orientalnego, jaki przeżywa-
ła Europa w ostatnich dekadach XIX wieku, zna-
cząco wpłynął za zredefiniowanie tradycji biblijnej
i historii Bliskiego Wschodu, co znalazło odbicie
11 List H. Siemiradzkiego do Piotra Fiodorowicza Isejewa,
sekretarza Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, cyt. za:
Miziołek (2017: 36-37).
12 Renan (1873: 165-167). Na temat Pochodni Nerona
m.in.: Miziołek (2016).
13 Por.: Kuczyńska (2017).
w nowej ikonografii postaci Chrystusa także i u
polskiego malarza14.
Zmiana spojrzenia na relację Antyk-Orient
przyszła już wcześniej, w połowie XIX wieku, wraz
z triumfem pokolenia romantyków traktujących
Bliski Wschód jako żywy / ożywiony Rzym. Romę
riestplus dans Romę - pisał Delacroix w liście do
Augusteajala (4.06.1832) po powrocie z Maroka15,
gdzie podziwiał strój i szlachetność postawy a l’an-
tiąue Marokańczyków oraz walory dekoracyjne
sztuki Islamu, traktując dywany jak obrazy zbudo-
wane z barwnych plam. O jego arcydziele Kobie-
tach algierskich (1834) Cezanne mówił: „Radość
kolorów. [...] Tony wchodzą jedne w drugie, jak
jedwab. Wszystko jest połączone, przepracowane
jako całość. I dlatego wiruje”16 - „odwracając” per-
spektywę i opisując dzieło malarskie jak wschodni
kobierzec. Zdaniem Ryszkiewicza również kom-
pozycje Siemiradzkiego, „jego makartowsko-bujne
obrazy malowane były jak dywany - intensywne
w barwie, o ściśle i gęsto zapełnionej powierzchni,
wszystkie elementy kompozycyjne równego [tre-
ściowo i formalnie] znaczenia”17.
Choć Siemiradzki nie jeździł na Bliski Wschód,
jak Jean-Leon Geróme, z orientalizmem zetknął się
z pewnością jeszcze w czasie studiów w Petersbur-
gu, za pośrednictwem publikacji oraz wystawianych
tam dramatów muzycznych Feliciena Davida, prze-
mawiających w sposób szczególny do wyobraźni
malarza - miłośnika i znawcy teatru operowego.
Trzeba przy tym pamiętać, że gorąco przyjmowany
przez petersburską publiczność poemat symfonicz-
ny Desert (1844), praktycznie zapomnianego dziś
francuskiego kompozytora, był jednym z utworów-
-manifestów orientalizmu w muzyce europejskiej.
Na płótnach Siemiradzkiego pojawiają się „wschod-
nie” motywy, w tym bliski Gerómeowi temat oda-
liski w kąpieli, oraz orientalne akcesoria, takie jak
dywany, instrumenty muzyczne, przedmioty deko-
racyjne czy detale architektoniczne.
Widniejące na płótnach rekwizyty - „wypeł-
niacze”, czyli katalizy - miały do spełnienia bardzo
istotną rolę: uwierzytelniały całość artystycznej wi-
zji. Geróme znany był z tego, że starannie przygoto-
wywał zarówno kompozycje orientalizujące, jak i te
14 Por.: Retat (1977).
15 To często przytaczane zdanie przejęte zostało z Sertoriusa
Pierrea Corneillea (1662): Arama (2006: 145).
16 Cyt. za: Gasquet (2002: 320). Jeśli nie zaznaczono ina-
czej, wszystkie tłumaczenia pochodzą od autorki artykułu.
1 Ryszkiewicz (1989: 298).