DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.45642#0110
106
Grzegorz First
II. 2. Nadbrzeże Uniwersytecie przy Akademii Sztuk Pięknych
w Petersburgu ze sfinksami - detal na obrazie Maksima
Worobiewa z 1835 roku, Państwowe Muzeum Rosyjskie
w Petersburgu
kład według niektórych przekazów Tymoteuszowi
wbijano gorące żelaza do uszu, co spowodowało
jego oślepienie, po czym powieszono go głową do
dołu1 . Maurę zaś wrzucono do wrzątku i obcina-
no jej palce. Jeśli spróbujemy osadzić te wydarzenia
w kontekście historycznym, to okaże się, że niewąt-
pliwe odwołują się one, zapewne niedosłownie, do
wydarzeń, które miały miejsce za panowania Dio-
klecjana (284-305). Cesarz ten w obronie starych
kultów cesarstwa wszczął prześladowania chrześci-
jan, które późniejsza tradycja uznała za szczególnie
okrutne. W kościele koptyjskim mówi się nawet
o erze diokłecjańskiej jako erze męczenników (aera
martyrum), choć nowsze badania wskazują, że mę-
czeństwa i przelew krwi za Dioklecjana nie były aż
tak masowe17 18 19. Być może zadziałało tu zestawienie
w tradycji z następcą Dioklecjana - Konstantynem
Wielkim. Pierwszy edykt Dioklecjana został wy-
dany w 303 roku, określał on m.in. nakaz palenia
świętych ksiąg oraz nakaz składania ofiar bogom
Rzymu. Kult obu umęczonych świętych - Ty-
moteusza i Maury rozpowszechnił się szczególnie
w kościele wschodnim, choć i w tradycji zachod-
niej historia ta inspirowała artystów - warto choć-
by wspomnieć mało znany, napisany w 1852 roku
poemat liryczny angielskiego poety Charlesa King-
sleya (1819-1875) Święta Maura}C).
W ujęciu Siemiradzkiego scena męczeństwa
rozgrywa się w trzech grupach kompozycyjnych
i trzech, licząc z tłem, planach. Po lewej stronie
widzimy Maurę, patrzącą na ukrzyżowanego męża,
odzianą w jasną, białą szatę, u jej stóp kobietę, za-
17 Żywoty (1937: 1223-1225).
18 Wand, William (1975: 123-128).
19 Byron (2003: 1-16).
pewne matkę, która błagalnym gestem próbuje
być może ratować córkę przed śmiercią, oraz w tle
kipiącą bogactwem przenośną barkę z posągiem
Izydy z małym Horusem na kolanach. Obok barki
stoją dwaj mężczyźni, być może żołnierze, w tym
jeden odziany na modłę egipską (kapłan?), drugi
w rzymskiej zbroi. Zza barki wystają skrzydła wa-
chlarzy, głowa ciemnoskórego niosącego wachlarz
oraz w oddali mniejsze postaci gapiów. Centrum
obrazu wypełnia zespół postaci i atrybutów: czte-
rej klęczący tragarze barki w egipskich strojach
(kapłani), nad nimi siedzący w todze i fioletowym
paludamentum namiestnik rzymski Arian, wskazu-
jący prawą ręką popiersie cesarza, po lewej stronie
barki ołtarz rzymski z trzema popiersiami, wbudo-
wanymi w model portyku świątyni. Przyglądając się
ołtarzowi dokładnie z dzisiejszej archeologicznej
perspektywy, można stwierdzić, iż jest on inspiro-
wany rzymską stelą grobową. Przed nim - egipska
skrzynia z barwną polichromią, pokryta kwiata-
mi, trójnóg z ogniem, naczynie w formie krateru
na czwórnogu oraz metalowe oinochoe - naczynie
do nalewania wina z szerokim brzuścem, trójlist-
nym wylewem i wysokim imadłem (uchwytem),
umiejscowione na walcowatej podstawce. Za ste-
lą oraz obok Ariana widzimy grupę sześciu męż-
czyzn, ubranych zarówno w stylu rzymskim, jak
i egipskim; zwraca uwagę mężczyzna w egipskim
nakryciu głowy, takiej samej szacie i z pektorałem
na piersiach, który kieruje swe ręce do Maury,
bądź stojących za nią żołnierzy. Mężczyźni za ste-
lą patrzą w kierunki Tymoteusza. Przed stelą stoi
mała dziewczynka z wieńcem z kwiatów na głowie,
która patrzy na ukrzyżowanego; w rękach trzyma
otwartą małą skrzynkę. W samym centrum obrazu
zwraca uwagę misternie oddane zwieńczenie barki
w postaci egipskiej głowy z naszyjnikiem i krowimi
rogami z dyskiem. W końcu prawa strona obrazu
to dominująca postać półnagiego Tymoteusza wi-
szącego już na krzyżu, właśnie dopiero co wzno-
szonym przez pomocników, w tym ciemnoskórego
Egipcjanina w chustce nemes. Przed krzyżem kolej-
ny Egipcjanin, patrząc na Maurę, wiąże sznurami
dla niej krzyż, którego belki spoczywają jeszcze na
ziemi. Widoczna w prawym dolnym rogu oraz za
wznoszącymi krzyż z Tymoteuszem kamienna kon-
strukcja sugeruje, że akcja dzieje się na czymś w ro-
dzaju dziedzińca, teatru czy forum.
Przedstawiona kompozycja tworzy z tłem trzy
plany: na pierwszym dramat rozgrywa się pomię-
dzy stateczną postacią Maury, bezwładnym ciałem
Grzegorz First
II. 2. Nadbrzeże Uniwersytecie przy Akademii Sztuk Pięknych
w Petersburgu ze sfinksami - detal na obrazie Maksima
Worobiewa z 1835 roku, Państwowe Muzeum Rosyjskie
w Petersburgu
kład według niektórych przekazów Tymoteuszowi
wbijano gorące żelaza do uszu, co spowodowało
jego oślepienie, po czym powieszono go głową do
dołu1 . Maurę zaś wrzucono do wrzątku i obcina-
no jej palce. Jeśli spróbujemy osadzić te wydarzenia
w kontekście historycznym, to okaże się, że niewąt-
pliwe odwołują się one, zapewne niedosłownie, do
wydarzeń, które miały miejsce za panowania Dio-
klecjana (284-305). Cesarz ten w obronie starych
kultów cesarstwa wszczął prześladowania chrześci-
jan, które późniejsza tradycja uznała za szczególnie
okrutne. W kościele koptyjskim mówi się nawet
o erze diokłecjańskiej jako erze męczenników (aera
martyrum), choć nowsze badania wskazują, że mę-
czeństwa i przelew krwi za Dioklecjana nie były aż
tak masowe17 18 19. Być może zadziałało tu zestawienie
w tradycji z następcą Dioklecjana - Konstantynem
Wielkim. Pierwszy edykt Dioklecjana został wy-
dany w 303 roku, określał on m.in. nakaz palenia
świętych ksiąg oraz nakaz składania ofiar bogom
Rzymu. Kult obu umęczonych świętych - Ty-
moteusza i Maury rozpowszechnił się szczególnie
w kościele wschodnim, choć i w tradycji zachod-
niej historia ta inspirowała artystów - warto choć-
by wspomnieć mało znany, napisany w 1852 roku
poemat liryczny angielskiego poety Charlesa King-
sleya (1819-1875) Święta Maura}C).
W ujęciu Siemiradzkiego scena męczeństwa
rozgrywa się w trzech grupach kompozycyjnych
i trzech, licząc z tłem, planach. Po lewej stronie
widzimy Maurę, patrzącą na ukrzyżowanego męża,
odzianą w jasną, białą szatę, u jej stóp kobietę, za-
17 Żywoty (1937: 1223-1225).
18 Wand, William (1975: 123-128).
19 Byron (2003: 1-16).
pewne matkę, która błagalnym gestem próbuje
być może ratować córkę przed śmiercią, oraz w tle
kipiącą bogactwem przenośną barkę z posągiem
Izydy z małym Horusem na kolanach. Obok barki
stoją dwaj mężczyźni, być może żołnierze, w tym
jeden odziany na modłę egipską (kapłan?), drugi
w rzymskiej zbroi. Zza barki wystają skrzydła wa-
chlarzy, głowa ciemnoskórego niosącego wachlarz
oraz w oddali mniejsze postaci gapiów. Centrum
obrazu wypełnia zespół postaci i atrybutów: czte-
rej klęczący tragarze barki w egipskich strojach
(kapłani), nad nimi siedzący w todze i fioletowym
paludamentum namiestnik rzymski Arian, wskazu-
jący prawą ręką popiersie cesarza, po lewej stronie
barki ołtarz rzymski z trzema popiersiami, wbudo-
wanymi w model portyku świątyni. Przyglądając się
ołtarzowi dokładnie z dzisiejszej archeologicznej
perspektywy, można stwierdzić, iż jest on inspiro-
wany rzymską stelą grobową. Przed nim - egipska
skrzynia z barwną polichromią, pokryta kwiata-
mi, trójnóg z ogniem, naczynie w formie krateru
na czwórnogu oraz metalowe oinochoe - naczynie
do nalewania wina z szerokim brzuścem, trójlist-
nym wylewem i wysokim imadłem (uchwytem),
umiejscowione na walcowatej podstawce. Za ste-
lą oraz obok Ariana widzimy grupę sześciu męż-
czyzn, ubranych zarówno w stylu rzymskim, jak
i egipskim; zwraca uwagę mężczyzna w egipskim
nakryciu głowy, takiej samej szacie i z pektorałem
na piersiach, który kieruje swe ręce do Maury,
bądź stojących za nią żołnierzy. Mężczyźni za ste-
lą patrzą w kierunki Tymoteusza. Przed stelą stoi
mała dziewczynka z wieńcem z kwiatów na głowie,
która patrzy na ukrzyżowanego; w rękach trzyma
otwartą małą skrzynkę. W samym centrum obrazu
zwraca uwagę misternie oddane zwieńczenie barki
w postaci egipskiej głowy z naszyjnikiem i krowimi
rogami z dyskiem. W końcu prawa strona obrazu
to dominująca postać półnagiego Tymoteusza wi-
szącego już na krzyżu, właśnie dopiero co wzno-
szonym przez pomocników, w tym ciemnoskórego
Egipcjanina w chustce nemes. Przed krzyżem kolej-
ny Egipcjanin, patrząc na Maurę, wiąże sznurami
dla niej krzyż, którego belki spoczywają jeszcze na
ziemi. Widoczna w prawym dolnym rogu oraz za
wznoszącymi krzyż z Tymoteuszem kamienna kon-
strukcja sugeruje, że akcja dzieje się na czymś w ro-
dzaju dziedzińca, teatru czy forum.
Przedstawiona kompozycja tworzy z tłem trzy
plany: na pierwszym dramat rozgrywa się pomię-
dzy stateczną postacią Maury, bezwładnym ciałem