DOI Artikel:
Czyżewski, Krzysztof J.: Stołeczne katedry Obojga Narodów: wprowadzenie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.67299#0013
Krzysztof J. Czyżewski
Zamek Królewski na Wawelu
STtJDJA WAWF!.LANA XX/XJ(J
2019-2020
Stołeczne katedry Obojga Narodów: wprowadzenie
Wysoka ranga dwóch tytułowych kościołów katedralnych, krakowskiego i wileń-
skiego, nie budzi wątpliwości. Stały się one obiektami studiów naukowych w xix
stuleciu, choć początki zainteresowania nimi ze strony historiografów można
odnaleźć już w średniowieczu, chociażby w dziełach Jana Długosza. Czy jedno-
czesne spojrzenie na obie stolice Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na umiej-
scowione w nich biskupie świątynie może przynieść interesujące obserwacje
i otworzyć nowe perspektywy badawcze? Z pewnością tak, co potwierdzają arty-
kuły zamieszczone w niniejszym tomie „Studiów Wawelianów”, będące owocem
międzynarodowej konferencji naukowej Stołeczne katedry Obojga Narodów. Ko-
ścioły biskupie w Krakowie i Wilnie, która odbyła się w stolicy Litwy w 2016 roku.
Dalsze studia nad dziejami każdego z kościołów z osobna będą prowadzone nadal,
ale potrzebne wydaje się też wspólne ich rozpoznanie jako „lieux de memoire”.
Pojęcie „miejsc pamięci”, ostatnio często stosowane, powinno sprawdzić się rów-
nież i w tym przypadku. Każda z katedr zajmuje istotne miejsce w świadomości
historycznej dwóch narodów: polskiego i litewskiego. Takie oczywiste, wręcz ba-
nalne stwierdzenie musi rodzić wiele pytań. Najważniejsze dotyczy identyfika-
cji obu nacji ze wspólną historią i tradycją państwa polsko-litewskiego, później
Rzeczypospolitej Obojga Narodów, wreszcie jej szeroko rozumianego wspólnego
dziedzictwa. Najprościej rzecz ujmując, chodzi o rozpoznanie nie tylko, na ile
ważna była katedra krakowska dla „Koroniarzy”, a wileńska dla obywateli Wiel-
kiego Księstwa, ale i vice rersa. Osobną kwestię stanowi okres zaborów i stosunek
narodów byłej Rzeczypospolitej do wspólnej przeszłości i jej pomników, takich jak
ex-stołeczne katedry. Szczególnie interesujące wydaje się pytanie o utożsamianie
się Litwinów i Polaków ze świątynią wileńską w czasie, gdy drogi obu nacji poli-
tycznie się rozeszły, objawiając się ostrymi konfliktami, zaognionymi włączeniem
Wilna w granice II Rzeczypospolitej, skutkującym podniesieniem Kowna do rangi
stolicy Republiki Litewskiej. Nie tworząc pełnego kwestionariusza szczegółowych
zagadnień badawczych, wskazać trzeba na słabo rozpoznaną rolę katedry wileń-
skiej w okresie przynależności Litwy do ZSRR (kiedy nie pełniła funkcji religij-
nej), a także w procesie odbudowy niepodległego państwa. Jeśli chodzi o katedrę
na Wawelu, to jej niekwestionowane znaczenie dla tożsamości Polaków w okresie
PRL-u także zasługuje na pogłębioną refleksję.
Oba kościoły łączy wiele podobieństw. Pierwszym z nich jest stołeczność.
Aż do upadku państwa polsko-litewskiego Kraków i Wilno uznawane były za me-
tropolie Królestwa i Wielkiego Księstwa, mimo przeniesienia rezydencji wład-
cy w 1611 roku na stałe do Warszawy. Ta ostatnia zresztą, chociaż pełniła odtąd
rolę najważniejszego ośrodka politycznego, nie była uważana za stolicę. Kolejną
kwestią jest status prawno-kościelny obu diecezji, to znaczy ich przynależność
do metropolii gnieźnieńskiej (w przypadku Wilna do roku 1798). Oba miasta
do godności metropolii zostały podniesione jednocześnie w 1925 roku. Notabene,
w skarbcu wawelskim znajdują się pamiątki po pierwszym arcybiskupie nomi-
nacie wileńskim, Janie Cieplaku, upamiętnionym w wileńskiej świątyni pomni-
kiem nagrobnym (il. 1). Prymat biskupów wileńskich wśród biskupstw Wielkiego
Księstwa Litewskiego zawsze był oczywisty. Kraków natomiast zajmował pierw-
szorzędne miejsce wśród stolic biskupich w Królestwie, ale dopiero po Gnieźnie.
Podległość arcybiskupowi gnieźnieńskiemu starano się zrównoważyć ugruntowa-
ną już w późnym średniowieczu tradycją o pierwotnie metropolitalnym statusie
Krzysztof J. Czyżewski Stołeczne katedry Obojga Narodów: wprowadzenie
7
Zamek Królewski na Wawelu
STtJDJA WAWF!.LANA XX/XJ(J
2019-2020
Stołeczne katedry Obojga Narodów: wprowadzenie
Wysoka ranga dwóch tytułowych kościołów katedralnych, krakowskiego i wileń-
skiego, nie budzi wątpliwości. Stały się one obiektami studiów naukowych w xix
stuleciu, choć początki zainteresowania nimi ze strony historiografów można
odnaleźć już w średniowieczu, chociażby w dziełach Jana Długosza. Czy jedno-
czesne spojrzenie na obie stolice Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na umiej-
scowione w nich biskupie świątynie może przynieść interesujące obserwacje
i otworzyć nowe perspektywy badawcze? Z pewnością tak, co potwierdzają arty-
kuły zamieszczone w niniejszym tomie „Studiów Wawelianów”, będące owocem
międzynarodowej konferencji naukowej Stołeczne katedry Obojga Narodów. Ko-
ścioły biskupie w Krakowie i Wilnie, która odbyła się w stolicy Litwy w 2016 roku.
Dalsze studia nad dziejami każdego z kościołów z osobna będą prowadzone nadal,
ale potrzebne wydaje się też wspólne ich rozpoznanie jako „lieux de memoire”.
Pojęcie „miejsc pamięci”, ostatnio często stosowane, powinno sprawdzić się rów-
nież i w tym przypadku. Każda z katedr zajmuje istotne miejsce w świadomości
historycznej dwóch narodów: polskiego i litewskiego. Takie oczywiste, wręcz ba-
nalne stwierdzenie musi rodzić wiele pytań. Najważniejsze dotyczy identyfika-
cji obu nacji ze wspólną historią i tradycją państwa polsko-litewskiego, później
Rzeczypospolitej Obojga Narodów, wreszcie jej szeroko rozumianego wspólnego
dziedzictwa. Najprościej rzecz ujmując, chodzi o rozpoznanie nie tylko, na ile
ważna była katedra krakowska dla „Koroniarzy”, a wileńska dla obywateli Wiel-
kiego Księstwa, ale i vice rersa. Osobną kwestię stanowi okres zaborów i stosunek
narodów byłej Rzeczypospolitej do wspólnej przeszłości i jej pomników, takich jak
ex-stołeczne katedry. Szczególnie interesujące wydaje się pytanie o utożsamianie
się Litwinów i Polaków ze świątynią wileńską w czasie, gdy drogi obu nacji poli-
tycznie się rozeszły, objawiając się ostrymi konfliktami, zaognionymi włączeniem
Wilna w granice II Rzeczypospolitej, skutkującym podniesieniem Kowna do rangi
stolicy Republiki Litewskiej. Nie tworząc pełnego kwestionariusza szczegółowych
zagadnień badawczych, wskazać trzeba na słabo rozpoznaną rolę katedry wileń-
skiej w okresie przynależności Litwy do ZSRR (kiedy nie pełniła funkcji religij-
nej), a także w procesie odbudowy niepodległego państwa. Jeśli chodzi o katedrę
na Wawelu, to jej niekwestionowane znaczenie dla tożsamości Polaków w okresie
PRL-u także zasługuje na pogłębioną refleksję.
Oba kościoły łączy wiele podobieństw. Pierwszym z nich jest stołeczność.
Aż do upadku państwa polsko-litewskiego Kraków i Wilno uznawane były za me-
tropolie Królestwa i Wielkiego Księstwa, mimo przeniesienia rezydencji wład-
cy w 1611 roku na stałe do Warszawy. Ta ostatnia zresztą, chociaż pełniła odtąd
rolę najważniejszego ośrodka politycznego, nie była uważana za stolicę. Kolejną
kwestią jest status prawno-kościelny obu diecezji, to znaczy ich przynależność
do metropolii gnieźnieńskiej (w przypadku Wilna do roku 1798). Oba miasta
do godności metropolii zostały podniesione jednocześnie w 1925 roku. Notabene,
w skarbcu wawelskim znajdują się pamiątki po pierwszym arcybiskupie nomi-
nacie wileńskim, Janie Cieplaku, upamiętnionym w wileńskiej świątyni pomni-
kiem nagrobnym (il. 1). Prymat biskupów wileńskich wśród biskupstw Wielkiego
Księstwa Litewskiego zawsze był oczywisty. Kraków natomiast zajmował pierw-
szorzędne miejsce wśród stolic biskupich w Królestwie, ale dopiero po Gnieźnie.
Podległość arcybiskupowi gnieźnieńskiemu starano się zrównoważyć ugruntowa-
ną już w późnym średniowieczu tradycją o pierwotnie metropolitalnym statusie
Krzysztof J. Czyżewski Stołeczne katedry Obojga Narodów: wprowadzenie
7