DOI Artikel:
Wardzyński, Michał: Z Rzymu i Antwerpii przez Wilno i Warszawę do Krakowa. Transfer, dyfuzja i dalsza recepcja tradycji marmo commesso i op Nederlandse manier w małej architekturze i rzeźbie doby Wazów
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.67299#0045
Michał Wardzyński
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego
STUDIA WAWELIANA XX/XXI
2019-2020
Z Rzymu i Antwerpii przez Wilno i Warszawę do Krakowa.
Transfer, dyfuzja i dalsza recepcja tradycji mamo
commesso i op Nederlandse manierw małej architekturze
i rzeźbie doby Wazów
W historii mecenatu artystycznego i sztuki dawnej Rzeczypospolitej Obojga Na-
rodów w XVII wieku dwa wybitne zabytki architektury i kamieniarki marmurowej
zajmują miejsce szczególne. To kaplica św Kazimierza przy katedrze w Wilnie,
będąca mauzoleum dynastii Jagiellonów i Wazów1 (ii. 1), oraz Ara patriae - ołtarz
relikwiarzowy św. Stanisława w świątyni koronacyjnej królów polskich w Krako-
wie2 (il. 2). Pozostawiając na boku opracowane wcześniej wyczerpująco ich wyjąt-
kowe wartości artystyczne i bogaty wydźwięk ideowo-propagandowy, należy pod-
nieść, że oba wyznaczają punkty zwrotne w rozwoju jednego z najważniejszych
procesów dotyczących małej architektury i rzeźby w dawnej Rzeczypospolitej. Jest
nim wielokierunkowa recepcja nowożytnej materiałowej tradycji kamieniarskiej
i artystycznej z Niderlandów Hiszpańskich (i pośrednio z Italii) w państwach Eu-
ropy Środkowej i regionie nadbałtyckim w pierwszej tercji XVII wieku3. Niniejszy
tekst, bazujący na wynikach interdyscyplinarnej metody historyczno-materia-
łoznawczej4, ma przybliżyć źródła formalne i ideowe, którymi się inspirowano
projektując wystrój wnętrza mauzoleum wileńskiego. Zaczęty zaledwie rok póź-
niej ołtarz wawelski miał być - zważywszy na polityczną i religijną rangę miejsca
i kultu św. Stanisława w całym państwie - artystyczną odpowiedzią na wybitną
1 Z najważniejszych opracowań na temat tego mauzoleum zob. M. Morelowski, Zagadnienie twórcy kaplicy
św. Kazimierza i kościoła św. Teresy w Wilnie a Constantino Tencalla, projektodawca kolumny Zygmunta
III w Warszawie, „Prace i Materiały Sprawozdawcze Sekcji Historii Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w Wilnie”, 2, 1935, s. 302-303; R. Mączyński, Kilka uwag o kaplicy św. Kazimierza w Wilnie, „Kwartalnik
Architektury i Urbanistyki”, 29,1984, z. 3/4, s. 317-331; K. Mikocka-Rachubowa, Nowe materiały dotyczące
budowy kaplicy św. Kazimierza w Wilnie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 26,1981, z. 3-4, s. 237-245;
J.A. Chrościcki, Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów 1687-1668, Warszawa 1983,
s. 44, il. 76; M. Karpowicz, Matteo Castello larchitetto del primo barocco a Roma e in Polonia, Bellinzona
2003, s. 147-154, il. 86-93; PJ- Jamski, Ołtarz relikwiarzowy w wileńskiej Kaplicy św. Kazimierza w pierwszej
połowie XVII wieku, „Barok. Historia - Literatura - Sztuka”, 12/2 (24), 2005, s. 41-72; idem, Kaplica świę-
tego Kazimierza w Wilnie i jej twórcy, „Biuletyn Historii Sztuki”, 48, 2006, nr 1, s. 19-44, zwłaszcza aneks;
J.A. Chrościcki, Fundacje królewskie: kaplica św. Kazimierza i kolumna Zygmunta m [w:] Ex voto. Studia
dedykowane Ojcu Janowi Golonce OSPPE w 75. rocznicę urodzin i 50. rocznicę święceń kapłańskich, red. P. Mro-
zowski, J. Żmudziński, Częstochowa 2012, s. 483-501; M. Karpowicz, Artyści włosko-szwajcarscy w Polsce
w I połowie XVII wieku, Warszawa 2013, s. 111-113. Pełne zestawienie literatury do 2005 r. zaprezentował Piotr
J. Jamski. Zob. idem, Ołtarz relikwiarzowy..., s. 41-42, przyp. 1-5.
2 Wśród prac naukowych o tym dziele zob. zwłaszcza: K. Kutrzebianka, Mauzoleum św. Stanisława w ka-
tedrze na Wawelu, Kraków 1925 (nadbitka z „Wiary i Życia”); M. Rożek, Katedra wawelska w XVII wieku,
Kraków 1980 (Biblioteka Krakowska, 121), zwłaszcza s. 68-79, 85-89, il. 15-18; Karpowicz, Matteo Castello
larchitetto..., s. 124-128, il. 71-73; R. Mączyński, Nowożytne konfesje polskie. Artystyczne formy gloryfikacji
grobów świętych i błogosławionych w dawnej Rzeczypospolitej, Toruń 2003, zwłaszcza s. 164-166, 567-571,
ił- 95-97,181-182,189.
3 M. Wardzyński, Między Italią i Niderlandami. Środkowoeuropejskie ośrodki kamieniarsko-rzeźbiarskie wobec
tradycji nowożytnej. Uwagi z dziedziny materiałoznawstwa [w:] Między technologią i semantyką. Materiał
w rzeźbie do końca XIX w. Materiały międzynarodowej konferencji naukowej, Wojnowice 5-6 X 2007, red.
A. Lipińska, Wrocław 2010, zwłaszcza s. 432-448.
4 Idem, Marmur i alabaster w rzeźbie i małej architekturze Rzeczypospolitej. Studium historyczno-materia-
łoznawcze przemian tradycji artystycznych od XVI do początku XVIII wieku, Warszawa 2015, zwłaszcza
s. 42-53-
Michał Wardzyński Z Rzymu i Antwerpii przez Wilno i Warszawę do Krakowa 39
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego
STUDIA WAWELIANA XX/XXI
2019-2020
Z Rzymu i Antwerpii przez Wilno i Warszawę do Krakowa.
Transfer, dyfuzja i dalsza recepcja tradycji mamo
commesso i op Nederlandse manierw małej architekturze
i rzeźbie doby Wazów
W historii mecenatu artystycznego i sztuki dawnej Rzeczypospolitej Obojga Na-
rodów w XVII wieku dwa wybitne zabytki architektury i kamieniarki marmurowej
zajmują miejsce szczególne. To kaplica św Kazimierza przy katedrze w Wilnie,
będąca mauzoleum dynastii Jagiellonów i Wazów1 (ii. 1), oraz Ara patriae - ołtarz
relikwiarzowy św. Stanisława w świątyni koronacyjnej królów polskich w Krako-
wie2 (il. 2). Pozostawiając na boku opracowane wcześniej wyczerpująco ich wyjąt-
kowe wartości artystyczne i bogaty wydźwięk ideowo-propagandowy, należy pod-
nieść, że oba wyznaczają punkty zwrotne w rozwoju jednego z najważniejszych
procesów dotyczących małej architektury i rzeźby w dawnej Rzeczypospolitej. Jest
nim wielokierunkowa recepcja nowożytnej materiałowej tradycji kamieniarskiej
i artystycznej z Niderlandów Hiszpańskich (i pośrednio z Italii) w państwach Eu-
ropy Środkowej i regionie nadbałtyckim w pierwszej tercji XVII wieku3. Niniejszy
tekst, bazujący na wynikach interdyscyplinarnej metody historyczno-materia-
łoznawczej4, ma przybliżyć źródła formalne i ideowe, którymi się inspirowano
projektując wystrój wnętrza mauzoleum wileńskiego. Zaczęty zaledwie rok póź-
niej ołtarz wawelski miał być - zważywszy na polityczną i religijną rangę miejsca
i kultu św. Stanisława w całym państwie - artystyczną odpowiedzią na wybitną
1 Z najważniejszych opracowań na temat tego mauzoleum zob. M. Morelowski, Zagadnienie twórcy kaplicy
św. Kazimierza i kościoła św. Teresy w Wilnie a Constantino Tencalla, projektodawca kolumny Zygmunta
III w Warszawie, „Prace i Materiały Sprawozdawcze Sekcji Historii Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w Wilnie”, 2, 1935, s. 302-303; R. Mączyński, Kilka uwag o kaplicy św. Kazimierza w Wilnie, „Kwartalnik
Architektury i Urbanistyki”, 29,1984, z. 3/4, s. 317-331; K. Mikocka-Rachubowa, Nowe materiały dotyczące
budowy kaplicy św. Kazimierza w Wilnie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 26,1981, z. 3-4, s. 237-245;
J.A. Chrościcki, Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów 1687-1668, Warszawa 1983,
s. 44, il. 76; M. Karpowicz, Matteo Castello larchitetto del primo barocco a Roma e in Polonia, Bellinzona
2003, s. 147-154, il. 86-93; PJ- Jamski, Ołtarz relikwiarzowy w wileńskiej Kaplicy św. Kazimierza w pierwszej
połowie XVII wieku, „Barok. Historia - Literatura - Sztuka”, 12/2 (24), 2005, s. 41-72; idem, Kaplica świę-
tego Kazimierza w Wilnie i jej twórcy, „Biuletyn Historii Sztuki”, 48, 2006, nr 1, s. 19-44, zwłaszcza aneks;
J.A. Chrościcki, Fundacje królewskie: kaplica św. Kazimierza i kolumna Zygmunta m [w:] Ex voto. Studia
dedykowane Ojcu Janowi Golonce OSPPE w 75. rocznicę urodzin i 50. rocznicę święceń kapłańskich, red. P. Mro-
zowski, J. Żmudziński, Częstochowa 2012, s. 483-501; M. Karpowicz, Artyści włosko-szwajcarscy w Polsce
w I połowie XVII wieku, Warszawa 2013, s. 111-113. Pełne zestawienie literatury do 2005 r. zaprezentował Piotr
J. Jamski. Zob. idem, Ołtarz relikwiarzowy..., s. 41-42, przyp. 1-5.
2 Wśród prac naukowych o tym dziele zob. zwłaszcza: K. Kutrzebianka, Mauzoleum św. Stanisława w ka-
tedrze na Wawelu, Kraków 1925 (nadbitka z „Wiary i Życia”); M. Rożek, Katedra wawelska w XVII wieku,
Kraków 1980 (Biblioteka Krakowska, 121), zwłaszcza s. 68-79, 85-89, il. 15-18; Karpowicz, Matteo Castello
larchitetto..., s. 124-128, il. 71-73; R. Mączyński, Nowożytne konfesje polskie. Artystyczne formy gloryfikacji
grobów świętych i błogosławionych w dawnej Rzeczypospolitej, Toruń 2003, zwłaszcza s. 164-166, 567-571,
ił- 95-97,181-182,189.
3 M. Wardzyński, Między Italią i Niderlandami. Środkowoeuropejskie ośrodki kamieniarsko-rzeźbiarskie wobec
tradycji nowożytnej. Uwagi z dziedziny materiałoznawstwa [w:] Między technologią i semantyką. Materiał
w rzeźbie do końca XIX w. Materiały międzynarodowej konferencji naukowej, Wojnowice 5-6 X 2007, red.
A. Lipińska, Wrocław 2010, zwłaszcza s. 432-448.
4 Idem, Marmur i alabaster w rzeźbie i małej architekturze Rzeczypospolitej. Studium historyczno-materia-
łoznawcze przemian tradycji artystycznych od XVI do początku XVIII wieku, Warszawa 2015, zwłaszcza
s. 42-53-
Michał Wardzyński Z Rzymu i Antwerpii przez Wilno i Warszawę do Krakowa 39