DOI Artikel:
Rostworowska-Kenig, Weronika: Znaczenie fundacji i darów arystokratycznych dla katedr w Krakowie i Wilnie w XIX wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.67299#0196
Weronika Rostworowska-Kenig
Zamek Królewski na Wawelu
STUDIA Wr
2019-2020
Znaczenie fundacji i darów arystokratycznych
dla katedr w Krakowie i Wilnie w XIX wieku
Katedry krakowska i wileńska mają podobną historię i znaczenie, którego na-
brały na przestrzeni wieków. Obie znajdują się w miastach o stołecznej przeszło-
ści, mieszczą prochy królów polskich i książąt litewskich; obie noszą wezwanie
św. Stanisława i przez wzgląd na pobliską siedzibę władców pełniły funkcję ko-
ściołów zamkowych. Ich podobieństwo polega także na symbolicznej roli, jaką
przyszło im odegrać w XIX stuleciu, w okresie rozbiorów, jako miejsc kreowania
i kultywowania tożsamości narodowej.
Artykuł ten traktuje o przekazywanych obu katedrom darach, najczęściej
w postaci dzieł sztuki złotniczej lub cennych paramentów liturgicznych, oraz
o wszelkich fundacjach czynionych przez przedstawicieli warstwy arystokratycz-
nej w XIX wieku. Jego celem jest nie tylko dokonanie ich przeglądu, ale przede
wszystkim wyeksponowanie charakteru owych fundacji i darów oraz próba od-
czytania motywów kierujących ich ofiarodawcami, często pozostającymi ze sobą
w związkach rodzinnych lub towarzyskich. Osoby wywodzące się z arystokracji
odznaczały się silnym przywiązaniem do religii oraz typowych dla niej praktyk,
omawiane przedmioty nierzadko bywały darami wotywnymi, choć w wielu przy-
padkach kluczową motywacją darczyńców była chęć upamiętnienia znakomitych
nazwisk. Przywiązanie arystokracji do katedr zarówno w ośrodku krakowskim,
jak i wileńskim było także wyrazem jej uczuć patriotycznych, zwłaszcza w dru-
giej połowie omawianego stulecia. Dotychczas bowiem przedmiotem badań były
poszczególne zabytki stanowiące wyposażenie obu świątyń1, ale bez pogłębionej
refleksji na temat ich darczyńców i identyfikacji ich środowiska. Najpierw zosta-
nie omówiona katedra krakowska, a następnie wileńska.
Katedra krakowska pod koniec xvm wieku zyskała specjalne znaczenie dzięki
złożonym w niej grobom polskich władców, stała się bowiem symbolem ciągłości
państwa, miejscem kultywowania rodzimej tradycji i kształtowania się tożsamo-
ści narodowej. Po trzecim rozbiorze zabrakło królewskich darów, a skarbiec ka-
tedralny zubożał z powodu przekazania wielu przedmiotów na potrzeby insurek-
cji kościuszkowskiej2 oraz w wyniku tzw. puncerunku z lat 1806-18073. Nie było
jednak wielkiej akcji pozyskiwania cennych paramentów i precjozów w miejsce
tych utraconych. Z powodu wygaśnięcia monarszego mecenatu artystycznego
rolę najważniejszych fundatorów przejęli przedstawiciele arystokracji i warstwy
1 Literatura poświęcona katedrze krakowskiej: A. Sołtysówna, Złotnictwo skarbca i katedry na Wawelu, Kra-
ków 1993; Wawel 1000-2000. Wystawa jubileuszowa. Kultura artystyczna dworu królewskiego i katedry
[katalog wystawy], Zamek Królewski na Wawelu, Y-YII 2000, red. M. Piwocka, D. Nowacki, 1.1: Katedra
krakowska - biskupia, królewska, narodowa, Kraków 2000; Corpus Inscriptionum Poloniae (dalej: cip), t. 8:
Województwo krakowskie, red. Z. Perzanowski, z. 1: Katedra krakowska na Wawelu, oprać. A. Perzanowska,
Kraków 2000, s. 283-342. Literatura dotycząca katedry wileńskiej: Skarbiec katedry wileńskiej [katalog wy-
stawy], Zamek Królewski w Warszawie, 2 vn-28 IX 2008, Zamek Królewski na Wawelu, 15 X 2008-15 12009,
red. D. Nowacki, A. Saratowicz-Dudyńska, Warszawa 2008.
2 J. Śmiałowski, Ksiądz kanonik Michał Sołtyk (1742-1815) i jego testament. Zbiory sztuki, archeologiczne, numi-
zmaty, minerały i osobliwości, Łódź 2000, s. 38-39.
3 D. Nowacki, Skarbiec katedry na Wawelu w XIX wieku - zarys problematyki, „Studia Waweliana”, 3, 1994,
s. 169 - tam podana starsza literatura.
Weronika Rostworowska-Kenig Znaczenie fundacji i darów arystokratycznych dla katedr w Krakowie i Wilnie w XIX wieku 1 91
Zamek Królewski na Wawelu
STUDIA Wr
2019-2020
Znaczenie fundacji i darów arystokratycznych
dla katedr w Krakowie i Wilnie w XIX wieku
Katedry krakowska i wileńska mają podobną historię i znaczenie, którego na-
brały na przestrzeni wieków. Obie znajdują się w miastach o stołecznej przeszło-
ści, mieszczą prochy królów polskich i książąt litewskich; obie noszą wezwanie
św. Stanisława i przez wzgląd na pobliską siedzibę władców pełniły funkcję ko-
ściołów zamkowych. Ich podobieństwo polega także na symbolicznej roli, jaką
przyszło im odegrać w XIX stuleciu, w okresie rozbiorów, jako miejsc kreowania
i kultywowania tożsamości narodowej.
Artykuł ten traktuje o przekazywanych obu katedrom darach, najczęściej
w postaci dzieł sztuki złotniczej lub cennych paramentów liturgicznych, oraz
o wszelkich fundacjach czynionych przez przedstawicieli warstwy arystokratycz-
nej w XIX wieku. Jego celem jest nie tylko dokonanie ich przeglądu, ale przede
wszystkim wyeksponowanie charakteru owych fundacji i darów oraz próba od-
czytania motywów kierujących ich ofiarodawcami, często pozostającymi ze sobą
w związkach rodzinnych lub towarzyskich. Osoby wywodzące się z arystokracji
odznaczały się silnym przywiązaniem do religii oraz typowych dla niej praktyk,
omawiane przedmioty nierzadko bywały darami wotywnymi, choć w wielu przy-
padkach kluczową motywacją darczyńców była chęć upamiętnienia znakomitych
nazwisk. Przywiązanie arystokracji do katedr zarówno w ośrodku krakowskim,
jak i wileńskim było także wyrazem jej uczuć patriotycznych, zwłaszcza w dru-
giej połowie omawianego stulecia. Dotychczas bowiem przedmiotem badań były
poszczególne zabytki stanowiące wyposażenie obu świątyń1, ale bez pogłębionej
refleksji na temat ich darczyńców i identyfikacji ich środowiska. Najpierw zosta-
nie omówiona katedra krakowska, a następnie wileńska.
Katedra krakowska pod koniec xvm wieku zyskała specjalne znaczenie dzięki
złożonym w niej grobom polskich władców, stała się bowiem symbolem ciągłości
państwa, miejscem kultywowania rodzimej tradycji i kształtowania się tożsamo-
ści narodowej. Po trzecim rozbiorze zabrakło królewskich darów, a skarbiec ka-
tedralny zubożał z powodu przekazania wielu przedmiotów na potrzeby insurek-
cji kościuszkowskiej2 oraz w wyniku tzw. puncerunku z lat 1806-18073. Nie było
jednak wielkiej akcji pozyskiwania cennych paramentów i precjozów w miejsce
tych utraconych. Z powodu wygaśnięcia monarszego mecenatu artystycznego
rolę najważniejszych fundatorów przejęli przedstawiciele arystokracji i warstwy
1 Literatura poświęcona katedrze krakowskiej: A. Sołtysówna, Złotnictwo skarbca i katedry na Wawelu, Kra-
ków 1993; Wawel 1000-2000. Wystawa jubileuszowa. Kultura artystyczna dworu królewskiego i katedry
[katalog wystawy], Zamek Królewski na Wawelu, Y-YII 2000, red. M. Piwocka, D. Nowacki, 1.1: Katedra
krakowska - biskupia, królewska, narodowa, Kraków 2000; Corpus Inscriptionum Poloniae (dalej: cip), t. 8:
Województwo krakowskie, red. Z. Perzanowski, z. 1: Katedra krakowska na Wawelu, oprać. A. Perzanowska,
Kraków 2000, s. 283-342. Literatura dotycząca katedry wileńskiej: Skarbiec katedry wileńskiej [katalog wy-
stawy], Zamek Królewski w Warszawie, 2 vn-28 IX 2008, Zamek Królewski na Wawelu, 15 X 2008-15 12009,
red. D. Nowacki, A. Saratowicz-Dudyńska, Warszawa 2008.
2 J. Śmiałowski, Ksiądz kanonik Michał Sołtyk (1742-1815) i jego testament. Zbiory sztuki, archeologiczne, numi-
zmaty, minerały i osobliwości, Łódź 2000, s. 38-39.
3 D. Nowacki, Skarbiec katedry na Wawelu w XIX wieku - zarys problematyki, „Studia Waweliana”, 3, 1994,
s. 169 - tam podana starsza literatura.
Weronika Rostworowska-Kenig Znaczenie fundacji i darów arystokratycznych dla katedr w Krakowie i Wilnie w XIX wieku 1 91