DOI Artikel:
Kempa, Tomasz: Elita litewska wobec nominacji Jerzego Radziwiłła na biskupstwo krakowskie i Bernarda Maciejowskiego na biskupstwo wileńskie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.67299#0091
Tomasz Kempa
Uniwersytet Mikołaja Kopernika,Toruń
STUDIA WAWELIANA XX/XXI
2019-2020
Elita litewska wobec nominacji Jerzego Radziwiłła
na biskupstwo krakowskie i Bernarda Maciejowskiego
na biskupstwo wileńskie
Problem sprzeciwu elity politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec
nominacji Polaka Bernarda Maciejowskiego na biskupstwo wileńskie pojawiał
się już w historiografii. W tym kontekście można wymienić choćby analityczne
publikacje Kazimierza Lewickiego, Iwana Łappy, Konstantinasa Aviźonisa czy
Jana Rzońcy1. Wciąż jednak odkrywane są źródła, które w nowym świetle ukazu-
ją ówczesny konflikt, a także całą jego złożoność, na co chciałbym zwrócić szcze-
gólną uwagę w tym artykule. Istotne jest zatem to, jakimi interesami kierowali
się poszczególni litewscy możni zajmujący stanowisko w tej sprawie. Wydaje się,
że było ono bardzo jednolite tylko pozornie.
Należy pamiętać, że początek tego ważnego konfliktu, mającego istotny
wpływ na ówczesne relacje polsko-litewskie, miał miejsce wcześniej, ściśle łą-
cząc się z nominacją kardynała Jerzego Radziwiłła - przedtem przecież peł-
niącego funkcję biskupa wileńskiego - na biskupstwo krakowskie. Również
w wypadku tej królewskiej nominacji stosunek do niej czołowych litewskich
możnych nie był jednoznaczny.
Na wstępie należy przypomnieć, że kwestia nominacji na biskupstwa katolickie
(a także prawosławne) leżała w ręku polskiego (a zarazem litewskiego) monarchy2.
W razie konfliktu o obsadę obu biskupstw jedną ze stron sporu musiał być zatem
król Zygmunt III. Podkreślmy też, że nominacje Polaków na dygnitarstwa litewskie
i - odwrotnie - Litwinów na wysokie godności polskie nie były sprzeczne z aktem
unii polsko-litewskiej przyjętym na sejmie w Lublinie w 1569 roku3, jednakże wpro-
wadzony w życie w 1588 roku III Statut litewski mówił o tym, że urzędy litewskie
powinny przypadać tylko Litwinom4.
Dlaczego zatem Zygmunt III zdecydował się mianować Jerzego Radziwiłła bi-
skupem krakowskim, co nastąpiło 27 czerwca 1591 roku?5 Musiał przecież wiedzieć,
1 K. Lewicki, Walka o biskupstwo wileńskie z końcem XVI w. Echa separatyzmu litewskiego [w:] Prace historyczne
w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934, s. 295-311; J. Lappo, Bandymas pavesti
lenkui Vilniaus vyskupo, katedrą XVI amźiaus pabaigoje, „Praeitis”, 1,1930, s. 94-138; K. Aviźonis, Rinktiniai raśtai,
1.1: Bajorai valstybiniame Lietuvos gyrenime Vaząlaikais, Romae 1975, s. 462-467; J. Rzońca, Spór o biskupstwo
wileńskie na sejmach schyłku XVI wieku [w:] Wilno-Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur. Mate-
riały i międzynarodowej konferencji Białystok 21-24 IX 1989, red. E. Feliksiak, t. 2, Białystok 1992, s. 23-52.
2 W. Abraham, Prawne podstawy królewskiego mianowania biskupów w dawnej Polsce [w:] Studia historyczne
ku czci Stanisława Kutrzeby, 1.1, Kraków 1938, s. 1-12; J. Grzywacz, Nominacja biskupów w Polsce przedroz-
biorowej, Lublin 1960.
3 Choć w dokumencie tym była jedynie mowa o możliwości nieskrępowanego posiadania ziemi przez Polaków
na Litwie i Litwinów w Polsce. Dodajmy, że szlachta obejmująca jakiekolwiek dygnitarstwa i urzędy w Wielkim
Księstwie Litewskim miała składać przysięgę na wierność królowi polskiemu i Koronie polskiej. Akta unji Pol-
ski z Litwą 1385-1791, wyd. S. Kutrzeba, W. Semkowicz, Kraków 1932, s. 344-345, 359-360 (pkt. 10,14,17); zob.
też H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, t. 3: Sławne państwo, Wielkie Księstwo Litewskie, Warszawa 2008, s. 238.
4 Wskazywał na to wyraźnie art. 12 w rozdziale 3 lii Statutu, który zakazywał nadawać urzędy litewskie „cu-
dzoziemcom i zagranicznikom, ani sąsiadom tego państwa”, Cmamym BnjiiKaea KHHcmea JlimoycKaea 1588:
ToKcmbi. ffaeedniK. KaMCHmapbti, MiHCK 1988, s. 118-119.
5 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Archiwum Radziwiłłów (dalej: AR), dz. XI, 67,
s. 23; Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (dalej: BRacz), rkps 79, nr 31, list króla Zygmunta III do Jerzego
Radziwiłła, Kraków, 1VII1591.
Tomasz Kempa Elita litewska wobec nominacji Jerzego Radziwiłła na biskupstwo krakowskie 85
Uniwersytet Mikołaja Kopernika,Toruń
STUDIA WAWELIANA XX/XXI
2019-2020
Elita litewska wobec nominacji Jerzego Radziwiłła
na biskupstwo krakowskie i Bernarda Maciejowskiego
na biskupstwo wileńskie
Problem sprzeciwu elity politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec
nominacji Polaka Bernarda Maciejowskiego na biskupstwo wileńskie pojawiał
się już w historiografii. W tym kontekście można wymienić choćby analityczne
publikacje Kazimierza Lewickiego, Iwana Łappy, Konstantinasa Aviźonisa czy
Jana Rzońcy1. Wciąż jednak odkrywane są źródła, które w nowym świetle ukazu-
ją ówczesny konflikt, a także całą jego złożoność, na co chciałbym zwrócić szcze-
gólną uwagę w tym artykule. Istotne jest zatem to, jakimi interesami kierowali
się poszczególni litewscy możni zajmujący stanowisko w tej sprawie. Wydaje się,
że było ono bardzo jednolite tylko pozornie.
Należy pamiętać, że początek tego ważnego konfliktu, mającego istotny
wpływ na ówczesne relacje polsko-litewskie, miał miejsce wcześniej, ściśle łą-
cząc się z nominacją kardynała Jerzego Radziwiłła - przedtem przecież peł-
niącego funkcję biskupa wileńskiego - na biskupstwo krakowskie. Również
w wypadku tej królewskiej nominacji stosunek do niej czołowych litewskich
możnych nie był jednoznaczny.
Na wstępie należy przypomnieć, że kwestia nominacji na biskupstwa katolickie
(a także prawosławne) leżała w ręku polskiego (a zarazem litewskiego) monarchy2.
W razie konfliktu o obsadę obu biskupstw jedną ze stron sporu musiał być zatem
król Zygmunt III. Podkreślmy też, że nominacje Polaków na dygnitarstwa litewskie
i - odwrotnie - Litwinów na wysokie godności polskie nie były sprzeczne z aktem
unii polsko-litewskiej przyjętym na sejmie w Lublinie w 1569 roku3, jednakże wpro-
wadzony w życie w 1588 roku III Statut litewski mówił o tym, że urzędy litewskie
powinny przypadać tylko Litwinom4.
Dlaczego zatem Zygmunt III zdecydował się mianować Jerzego Radziwiłła bi-
skupem krakowskim, co nastąpiło 27 czerwca 1591 roku?5 Musiał przecież wiedzieć,
1 K. Lewicki, Walka o biskupstwo wileńskie z końcem XVI w. Echa separatyzmu litewskiego [w:] Prace historyczne
w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934, s. 295-311; J. Lappo, Bandymas pavesti
lenkui Vilniaus vyskupo, katedrą XVI amźiaus pabaigoje, „Praeitis”, 1,1930, s. 94-138; K. Aviźonis, Rinktiniai raśtai,
1.1: Bajorai valstybiniame Lietuvos gyrenime Vaząlaikais, Romae 1975, s. 462-467; J. Rzońca, Spór o biskupstwo
wileńskie na sejmach schyłku XVI wieku [w:] Wilno-Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur. Mate-
riały i międzynarodowej konferencji Białystok 21-24 IX 1989, red. E. Feliksiak, t. 2, Białystok 1992, s. 23-52.
2 W. Abraham, Prawne podstawy królewskiego mianowania biskupów w dawnej Polsce [w:] Studia historyczne
ku czci Stanisława Kutrzeby, 1.1, Kraków 1938, s. 1-12; J. Grzywacz, Nominacja biskupów w Polsce przedroz-
biorowej, Lublin 1960.
3 Choć w dokumencie tym była jedynie mowa o możliwości nieskrępowanego posiadania ziemi przez Polaków
na Litwie i Litwinów w Polsce. Dodajmy, że szlachta obejmująca jakiekolwiek dygnitarstwa i urzędy w Wielkim
Księstwie Litewskim miała składać przysięgę na wierność królowi polskiemu i Koronie polskiej. Akta unji Pol-
ski z Litwą 1385-1791, wyd. S. Kutrzeba, W. Semkowicz, Kraków 1932, s. 344-345, 359-360 (pkt. 10,14,17); zob.
też H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, t. 3: Sławne państwo, Wielkie Księstwo Litewskie, Warszawa 2008, s. 238.
4 Wskazywał na to wyraźnie art. 12 w rozdziale 3 lii Statutu, który zakazywał nadawać urzędy litewskie „cu-
dzoziemcom i zagranicznikom, ani sąsiadom tego państwa”, Cmamym BnjiiKaea KHHcmea JlimoycKaea 1588:
ToKcmbi. ffaeedniK. KaMCHmapbti, MiHCK 1988, s. 118-119.
5 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Archiwum Radziwiłłów (dalej: AR), dz. XI, 67,
s. 23; Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (dalej: BRacz), rkps 79, nr 31, list króla Zygmunta III do Jerzego
Radziwiłła, Kraków, 1VII1591.
Tomasz Kempa Elita litewska wobec nominacji Jerzego Radziwiłła na biskupstwo krakowskie 85