DOI Artikel:
Adamski, Jakub: Co może nam powiedzieć typ przestrzenny gotyckiej katedry w Wilnie? Rozważania o relacjach między formą a funkcjonalnością średniowiecznych katedr w Środkowej Europie i na obszarze nadbałtyckim
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.67299#0027
Jakub Adamski
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego
SWW WAWD A1A A,.AAA
2019-2020
Co może nam powiedzieć typ przestrzenny gotyckiej
katedry w Wilnie? Rozważania o relacjach między
formą a funkcjonalnością średniowiecznych katedr
w Środkowej Europie i na obszarze nadbałtyckim
Gotycka katedra w Wilnie jest niewątpliwie najsłabiej rozpoznana pod względem
architektonicznym spośród wszystkich najważniejszych kościołów biskupich
zbudowanych w państwie polsko-litewskim u schyłku średniowiecza. Porównaw-
cze studium katedr gotyckich w Polsce przedstawił w roku 1996 Szczęsny Ski-
biński1, niedawno opracowania doczekała się też katedra łacińska we Lwowie2.
Nieuwzględnianie wileńskiego kościoła zamkowego w polskich badaniach archi-
tektury średniowiecznej z pewnością wynikało z bardzo ograniczonej znajomości
pierwotnego kształtu budowli, i to mimo publikowanych badań archeologicz-
no-architektonicznych Napoleonasa Kitkauskasa3. Nieustanne pożary katedry
w okresie nowożytnym i następujące po nich restauracje, z wielką przebudową
Wawrzyńca Gucewicza z lat 1777-1788 na czele, na pozór niemal całkowicie po-
zbawiły nas możliwości analizy świątyni gotyckiej. Dzięki pracom Kitkauskasa
wiadomo jednak, że dzisiejszy kościół klasycystyczny zawiera w sobie niemal
pełny zrąb murów z XV wieku. Ustalenia tego badacza są więc punktem wyjścia
do nowych rozważań nad typem architektonicznym katedry wileńskiej i jej relacji
względem gotyckich świątyń biskupich w Polsce i na obszarze nadbałtyckim.
Badania archeologiczne ujawniły, że obecna katedra w Wilnie jest drugim go-
tyckim kościołem na tym miejscu. Relikty pierwszej budowli zostały odnalezione
w czasie badań krypt kościoła w latach 1931-1932, o czym w artykule prasowym
z roku 1934 poinformował Stanisław Lorentz, wówczas wojewódzki konserwator
zabytków4. Dzięki powojennym eksploracjom Napoleonasa Kitkauskasa wiadomo,
że była to niewielka czteroprzęsłowa hala z prostokątnym chórem zakończonym
apsydą oraz masywną wieżą zachodnią5. Nie wydaje się jednak prawdopodobne,
by mogły to być relikty rzekomego kościoła zbudowanego przez Mendoga w po-
łowie xm wieku w związku z jego chrztem w 1251 roku6. Forma rzutu7, ukośne
1 S. Skibiński, Polskie katedry gotyckie, Poznań 1996.
2 J. Adamski, M. Biernat, J.K. Ostrowski, J.T. Petrus, Katedra łacińska we Lwowie, Kraków 2013 (Materiały
do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, cz. 1, t. 21).
3 N. Kitkauskas, Vilnius Cathedral, Vilnius 1977; idem, Vilniaus pilys. Statyba ir architektura, Vilnius 1989.
4 S. Lorentz, Katedra wileńska w XIV i XV w., „Kurier Wileński”, 1934, nr 88, s. 3.
5 Kitkauskas, Vilniaus pilys..s. 91-127,139. Nowe rekonstrukcje kościoła przedstawił: V. Urbanavićius, Lietu-
vos didźiosios kunigaikśtystes valdovy ir didiky panteonas Vilniuje, Vilnius 2018, s. 24-31.
6 Por. Kitkauskas, Vilnius Cathedral..., s. 8-9; idem, Vilniauspilys..., s. 124-125,139; M. Paknys, Historia die-
cezji wileńskiej: XlV-XVlll w. [w:] Skarbiec katedry wileńskiej [katalog wystawy], red. D. Nowacki, A. Sarato-
wicz-Dudyńska, Warszawa 2008, s. 17.
7 Napoleonas Kitkauskas, a za nim Vytautas Urbanavićius przyjmowali półkolisty rzut apsydy chóru, jednak
z jedną ukośną przyporą. Miałoby to potwierdzać xm-wieczną metrykę budowli; por. Kitkauskas, Vilnius
Cathedral..., s. 11; idem, Vilniauspilys..., s. 96,139; V. Urbanavićius, op. cit., s. 24-31. Trudno ustosunkować
się do tej rekonstrukcji bez możliwości oglądu reliktów, wydaje się jednak, że pozostałość przypory wska-
zuje na trójboczny rzut apsydy (być może posadowionej na półkolistym fundamencie), co byłoby właściwe
architekturze XIV wieku. Poza tym tak wczesnej metryce kościoła przeczą względy historyczne. Mendog
jeszcze za życia wrócił do wiary przodków, a chrześcijaństwo ponownie przyjął dopiero Jagiełło. Jak więc
wyobrazić sobie funkcjonowanie tej budowli przez przeszło sto lat między połową XIII wieku a 1387 rokiem,
kiedy to Wilno pozostawało pogańskie?
Jakub Adamski Co może nam powiedzieć typ przestrzenny gotyckiej katedry w Wilnie?
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego
SWW WAWD A1A A,.AAA
2019-2020
Co może nam powiedzieć typ przestrzenny gotyckiej
katedry w Wilnie? Rozważania o relacjach między
formą a funkcjonalnością średniowiecznych katedr
w Środkowej Europie i na obszarze nadbałtyckim
Gotycka katedra w Wilnie jest niewątpliwie najsłabiej rozpoznana pod względem
architektonicznym spośród wszystkich najważniejszych kościołów biskupich
zbudowanych w państwie polsko-litewskim u schyłku średniowiecza. Porównaw-
cze studium katedr gotyckich w Polsce przedstawił w roku 1996 Szczęsny Ski-
biński1, niedawno opracowania doczekała się też katedra łacińska we Lwowie2.
Nieuwzględnianie wileńskiego kościoła zamkowego w polskich badaniach archi-
tektury średniowiecznej z pewnością wynikało z bardzo ograniczonej znajomości
pierwotnego kształtu budowli, i to mimo publikowanych badań archeologicz-
no-architektonicznych Napoleonasa Kitkauskasa3. Nieustanne pożary katedry
w okresie nowożytnym i następujące po nich restauracje, z wielką przebudową
Wawrzyńca Gucewicza z lat 1777-1788 na czele, na pozór niemal całkowicie po-
zbawiły nas możliwości analizy świątyni gotyckiej. Dzięki pracom Kitkauskasa
wiadomo jednak, że dzisiejszy kościół klasycystyczny zawiera w sobie niemal
pełny zrąb murów z XV wieku. Ustalenia tego badacza są więc punktem wyjścia
do nowych rozważań nad typem architektonicznym katedry wileńskiej i jej relacji
względem gotyckich świątyń biskupich w Polsce i na obszarze nadbałtyckim.
Badania archeologiczne ujawniły, że obecna katedra w Wilnie jest drugim go-
tyckim kościołem na tym miejscu. Relikty pierwszej budowli zostały odnalezione
w czasie badań krypt kościoła w latach 1931-1932, o czym w artykule prasowym
z roku 1934 poinformował Stanisław Lorentz, wówczas wojewódzki konserwator
zabytków4. Dzięki powojennym eksploracjom Napoleonasa Kitkauskasa wiadomo,
że była to niewielka czteroprzęsłowa hala z prostokątnym chórem zakończonym
apsydą oraz masywną wieżą zachodnią5. Nie wydaje się jednak prawdopodobne,
by mogły to być relikty rzekomego kościoła zbudowanego przez Mendoga w po-
łowie xm wieku w związku z jego chrztem w 1251 roku6. Forma rzutu7, ukośne
1 S. Skibiński, Polskie katedry gotyckie, Poznań 1996.
2 J. Adamski, M. Biernat, J.K. Ostrowski, J.T. Petrus, Katedra łacińska we Lwowie, Kraków 2013 (Materiały
do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, cz. 1, t. 21).
3 N. Kitkauskas, Vilnius Cathedral, Vilnius 1977; idem, Vilniaus pilys. Statyba ir architektura, Vilnius 1989.
4 S. Lorentz, Katedra wileńska w XIV i XV w., „Kurier Wileński”, 1934, nr 88, s. 3.
5 Kitkauskas, Vilniaus pilys..s. 91-127,139. Nowe rekonstrukcje kościoła przedstawił: V. Urbanavićius, Lietu-
vos didźiosios kunigaikśtystes valdovy ir didiky panteonas Vilniuje, Vilnius 2018, s. 24-31.
6 Por. Kitkauskas, Vilnius Cathedral..., s. 8-9; idem, Vilniauspilys..., s. 124-125,139; M. Paknys, Historia die-
cezji wileńskiej: XlV-XVlll w. [w:] Skarbiec katedry wileńskiej [katalog wystawy], red. D. Nowacki, A. Sarato-
wicz-Dudyńska, Warszawa 2008, s. 17.
7 Napoleonas Kitkauskas, a za nim Vytautas Urbanavićius przyjmowali półkolisty rzut apsydy chóru, jednak
z jedną ukośną przyporą. Miałoby to potwierdzać xm-wieczną metrykę budowli; por. Kitkauskas, Vilnius
Cathedral..., s. 11; idem, Vilniauspilys..., s. 96,139; V. Urbanavićius, op. cit., s. 24-31. Trudno ustosunkować
się do tej rekonstrukcji bez możliwości oglądu reliktów, wydaje się jednak, że pozostałość przypory wska-
zuje na trójboczny rzut apsydy (być może posadowionej na półkolistym fundamencie), co byłoby właściwe
architekturze XIV wieku. Poza tym tak wczesnej metryce kościoła przeczą względy historyczne. Mendog
jeszcze za życia wrócił do wiary przodków, a chrześcijaństwo ponownie przyjął dopiero Jagiełło. Jak więc
wyobrazić sobie funkcjonowanie tej budowli przez przeszło sto lat między połową XIII wieku a 1387 rokiem,
kiedy to Wilno pozostawało pogańskie?
Jakub Adamski Co może nam powiedzieć typ przestrzenny gotyckiej katedry w Wilnie?