DOI Artikel:
Adamski, Jakub: Co może nam powiedzieć typ przestrzenny gotyckiej katedry w Wilnie? Rozważania o relacjach między formą a funkcjonalnością średniowiecznych katedr w Środkowej Europie i na obszarze nadbałtyckim
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.67299#0028
przypory i resztki ośmiobocznych filarów (ii. la) jednoznacznie pozwalają założyć,
że są to w całości pozostałości pierwszej katedry, zbudowanej po fundacji i ery-
gowaniu diecezji wileńskiej z inicjatywy Władysława Jagiełły w 1387 roku8. Poja-
wiająca się w literaturze informacja o jej rzekomej konsekracji już rok później jest
jednak fałszywa9. W 1388 roku papież Urban IV wystawił w Perugii dokumenty
zatwierdzające założenie diecezji i podniesienie kościoła do godności katedry10,
ale użyte w nich sformułowania, choćby: rex [...] ecclesiam in honorem [...] be-
ati Stanislai martyris erigifecit, czy vos [...] in ciritatem et eandem ecclesiam in
cathedralem ecclesiam auctoritatem nostra erigas11, wskazują, że jest tu mowa o wy-
darzeniach teraźniejszych, obecnie się rozgrywających. Nie ma więc mowy, by
doszukiwać się tu dowodów na ukończenie kościoła już w tym czasie, gdyż erectio
odnosi się do fundacji diecezji, a nie budowy świątyni. Terminus antę ąuem dla jej
ukończenia wyznacza dopiero dokument biskupa Andrzeja Jastrzębca z 1397 roku,
w którym uposażył on wzniesioną przez siebie kaplicę pod wezwaniem jego pa-
trona, położoną circa sacristiam et chorum kathedralis Wilnensis12. Faktycznie, ba-
dania Kitkauskasa ujawniły zarys kwadratowej kaplicy, przylegającej do wschod-
niego przęsła nawy północnej i stykającej się narożnikowo z zakrystią13.
Niemal wszyscy badacze przyjmują zgodnie, że świątynia ta została zniszczona
w pożarze z 1419 roku tak gruntownie, iż podjęto decyzję o budowie zupełnie
nowego, znacznie większego kościoła, który w zrębie murów przetrwał do dzi-
siaj14. Przy jego budowie wykorzystano fundamenty północnej ściany poprzednie-
go korpusu, a być może nawet fragmenty wzniesionych na nich murów (il. 1-2).
Wprawdzie nie wiadomo, jak poważne były skutki katastrofy z 1419 roku, moż-
na jednak uznać, że był to doskonały pretekst do podjęcia prac przy znacznie
okazalszej katedrze, odpowiadającej randze wielkoksiążęcej stolicy. Dzieje archi-
tektury gotyckiej pokazują, że postępowanie takie miało w średniowieczu wręcz
charakter prawidłowości. W przypadku Wilna wskazuje na to pośrednio przy-
wilej wielkiego księcia Witolda z 1415 roku, a zatem sprzed pożaru, w którym
stwierdził on kiepski stan katedry: ecclesia cathedralis Vilnensis in honorem Dei
Omnipotentis et beatorum Stanislai [...] necnon Ladislai [...] erecta est opressa15.
O początku prac budowlanych po 1419 roku nie ma bezpośrednich wzmianek
źródłowych, ale należy przypuszczać, że do budowy nowej świątyni przystąpiono
bezpośrednio po katastrofie. Wskazuje na to fakt, że już w 1423 roku Albert Mo-
niwid ufundował przy kościele kaplicę grobową, w której uposażył altarię pod
wezwaniem św. św. Wojciecha i Jerzego16. Przypomina to sytuację, która miała
1. Wilno, katedra, rozwarstwie-
nie murów wg Napoleonasa
Kitkauskasa:
a) rzut
b) przekrój podłużny
Za: Kitkauskas, Vilniauspilys...,
il. 78, z modyfikacjami autora
8 Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej (dalej: kdkdw), red. J. Fijałek, W. Semkowicz, Kraków
1932, nr 1, s. 1-9. Zob. też M. Paknys, op. cit., s. 13-17.
9 Por. W. Zahorski, Katedra wileńska, Wilno 1904, s. 10 (tu informacja o konsekracji w roku 1387); J. Kurczew-
ski, Kościół zamkowy czyli katedra wileńska: w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicz-
nym rozwoju, Wilno 1908, s. 6; S. Lorentz, op. cit., s. 3; Kitkauskas, Vilnius Cathedral..., s. 9; Architektura
gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, t. 2: Katalog zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995,
s. 254-255 [autorzy noty: A. Siemaszko, A. Włodarek].
10 kdkdw, nr 10-12, s. 20-23.
11 Cyt. za: ibidem, nr 10, s. 21.
12 Cyt. za: ibidem, nr 29, s. 47-50.
13 Kitkauskas, Vilnius Cathedral..., s. 11; idem, Vilniaus pilys..., s. 96,139. Badacz ten uznał XlV-wieczną me-
trykę kaplicy, zgodnie z wymową źródeł pisanych. Uważał ją jednak za przybudówkę do kościoła wybudo-
wanego w połowie xm wieku przez Mendoga, z czym jednak nie sposób się zgodzić.
14 S. Lorentz, op. cit., s. 3; Kitkauskas, Vilnius Cathedral..., s. 9; idem, Vilniauspilys..., s. 127-133; M. Paknys, op.
cit., s. 17; Architektura gotycka..., s. 254-255. Jedynie Vytautas Urbanavićius założył ostatnio, że po pożarze
w roku 1419 katedra została odbudowana w pierwotnej postaci, a budowę obecnej miał rozpocząć dopiero
Kazimierz Jagiellończyk w połowie XV wieku; por. V. Urbanavićius, op. cit., s. 31,200-203. Koncepcja ta jednak
nie jest przekonująca, a to ze względu na omówione w niniejszym artykule źródła z drugiej ćwierci XV wieku,
mówiące o erekcji kaplic i ołtarzy oraz odpustach wystawianych w celu wspomożenia budowy kościoła.
15 Cyt. za: KDKDW, nr 67, s. 98-99.
16 Ibidem, nr 85, s. 114-115.
22 STUDIA WAWELIANA XX/XXI
że są to w całości pozostałości pierwszej katedry, zbudowanej po fundacji i ery-
gowaniu diecezji wileńskiej z inicjatywy Władysława Jagiełły w 1387 roku8. Poja-
wiająca się w literaturze informacja o jej rzekomej konsekracji już rok później jest
jednak fałszywa9. W 1388 roku papież Urban IV wystawił w Perugii dokumenty
zatwierdzające założenie diecezji i podniesienie kościoła do godności katedry10,
ale użyte w nich sformułowania, choćby: rex [...] ecclesiam in honorem [...] be-
ati Stanislai martyris erigifecit, czy vos [...] in ciritatem et eandem ecclesiam in
cathedralem ecclesiam auctoritatem nostra erigas11, wskazują, że jest tu mowa o wy-
darzeniach teraźniejszych, obecnie się rozgrywających. Nie ma więc mowy, by
doszukiwać się tu dowodów na ukończenie kościoła już w tym czasie, gdyż erectio
odnosi się do fundacji diecezji, a nie budowy świątyni. Terminus antę ąuem dla jej
ukończenia wyznacza dopiero dokument biskupa Andrzeja Jastrzębca z 1397 roku,
w którym uposażył on wzniesioną przez siebie kaplicę pod wezwaniem jego pa-
trona, położoną circa sacristiam et chorum kathedralis Wilnensis12. Faktycznie, ba-
dania Kitkauskasa ujawniły zarys kwadratowej kaplicy, przylegającej do wschod-
niego przęsła nawy północnej i stykającej się narożnikowo z zakrystią13.
Niemal wszyscy badacze przyjmują zgodnie, że świątynia ta została zniszczona
w pożarze z 1419 roku tak gruntownie, iż podjęto decyzję o budowie zupełnie
nowego, znacznie większego kościoła, który w zrębie murów przetrwał do dzi-
siaj14. Przy jego budowie wykorzystano fundamenty północnej ściany poprzednie-
go korpusu, a być może nawet fragmenty wzniesionych na nich murów (il. 1-2).
Wprawdzie nie wiadomo, jak poważne były skutki katastrofy z 1419 roku, moż-
na jednak uznać, że był to doskonały pretekst do podjęcia prac przy znacznie
okazalszej katedrze, odpowiadającej randze wielkoksiążęcej stolicy. Dzieje archi-
tektury gotyckiej pokazują, że postępowanie takie miało w średniowieczu wręcz
charakter prawidłowości. W przypadku Wilna wskazuje na to pośrednio przy-
wilej wielkiego księcia Witolda z 1415 roku, a zatem sprzed pożaru, w którym
stwierdził on kiepski stan katedry: ecclesia cathedralis Vilnensis in honorem Dei
Omnipotentis et beatorum Stanislai [...] necnon Ladislai [...] erecta est opressa15.
O początku prac budowlanych po 1419 roku nie ma bezpośrednich wzmianek
źródłowych, ale należy przypuszczać, że do budowy nowej świątyni przystąpiono
bezpośrednio po katastrofie. Wskazuje na to fakt, że już w 1423 roku Albert Mo-
niwid ufundował przy kościele kaplicę grobową, w której uposażył altarię pod
wezwaniem św. św. Wojciecha i Jerzego16. Przypomina to sytuację, która miała
1. Wilno, katedra, rozwarstwie-
nie murów wg Napoleonasa
Kitkauskasa:
a) rzut
b) przekrój podłużny
Za: Kitkauskas, Vilniauspilys...,
il. 78, z modyfikacjami autora
8 Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej (dalej: kdkdw), red. J. Fijałek, W. Semkowicz, Kraków
1932, nr 1, s. 1-9. Zob. też M. Paknys, op. cit., s. 13-17.
9 Por. W. Zahorski, Katedra wileńska, Wilno 1904, s. 10 (tu informacja o konsekracji w roku 1387); J. Kurczew-
ski, Kościół zamkowy czyli katedra wileńska: w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicz-
nym rozwoju, Wilno 1908, s. 6; S. Lorentz, op. cit., s. 3; Kitkauskas, Vilnius Cathedral..., s. 9; Architektura
gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, t. 2: Katalog zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995,
s. 254-255 [autorzy noty: A. Siemaszko, A. Włodarek].
10 kdkdw, nr 10-12, s. 20-23.
11 Cyt. za: ibidem, nr 10, s. 21.
12 Cyt. za: ibidem, nr 29, s. 47-50.
13 Kitkauskas, Vilnius Cathedral..., s. 11; idem, Vilniaus pilys..., s. 96,139. Badacz ten uznał XlV-wieczną me-
trykę kaplicy, zgodnie z wymową źródeł pisanych. Uważał ją jednak za przybudówkę do kościoła wybudo-
wanego w połowie xm wieku przez Mendoga, z czym jednak nie sposób się zgodzić.
14 S. Lorentz, op. cit., s. 3; Kitkauskas, Vilnius Cathedral..., s. 9; idem, Vilniauspilys..., s. 127-133; M. Paknys, op.
cit., s. 17; Architektura gotycka..., s. 254-255. Jedynie Vytautas Urbanavićius założył ostatnio, że po pożarze
w roku 1419 katedra została odbudowana w pierwotnej postaci, a budowę obecnej miał rozpocząć dopiero
Kazimierz Jagiellończyk w połowie XV wieku; por. V. Urbanavićius, op. cit., s. 31,200-203. Koncepcja ta jednak
nie jest przekonująca, a to ze względu na omówione w niniejszym artykule źródła z drugiej ćwierci XV wieku,
mówiące o erekcji kaplic i ołtarzy oraz odpustach wystawianych w celu wspomożenia budowy kościoła.
15 Cyt. za: KDKDW, nr 67, s. 98-99.
16 Ibidem, nr 85, s. 114-115.
22 STUDIA WAWELIANA XX/XXI