DOI Artikel:
Ziarkowski, Dominik: Katedry krakowska i wileńska w przewodnikach turystycznych wydanych do 1914 roku (przyczynek do badań literatury przewodnikowej w kontekście rozwoju polskiej historiografii artystycznej)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.67299#0226
Dominik Ziarkowski
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
STUDIA WAWELIANA XX/XXI
2019-2020
Katedry krakowska i wileńska w przewodnikach
turystycznych wydanych do 1914 roku (przyczynek
do badań literatury przewodnikowej w kontekście
rozwoju polskiej historiografii artystycznej)*
Wprowadzenie
Przewodnik turystyczny można traktować jako osobny gatunek literatury po-
dróżniczej, który był znany już w starożytności, ale ostatecznie ukształtował się
w XIX wieku, w związku z dynamicznym rozwojem podróżowania, będącym skut-
kiem bogacenia się części społeczeństwa (zwłaszcza w wyniku rewolucji przemy-
słowej), a także pojawienia się i rozwoju transportu kolejowego, umożliwiającego
znacznie tańsze i wygodniejsze niż wcześniej przemieszczanie się1. W pierwszej
połowie XIX stulecia w miejsce dawnych opisów miast i „mirabiliów” zaczęły po-
wstawać przewodniki, których zawartość uwzględniała zarówno informacje geo-
graficzno-historyczne, jak i praktyczne wskazówki dla podróżujących, związane
z możliwościami zakwaterowania, wyżywienia czy skorzystania z innych dostęp-
nych usług. Starano się również nadawać przewodnikom praktyczny charakter
poprzez odpowiednią kolejność opisu, „prowadzącą” czytelnika po mieście czy
regionie, a także zamieszczanie konkretnych propozycji tras zwiedzania.
Polska literatura przewodnikowa rozwinęła się na większą skalę w XIX wieku,
jednakże jej geneza jest wcześniejsza, gdyż sięga przełomu XVI i XVII stulecia.
Właśnie wtedy, jak zauważył Antoni Mączak, przewodniki zaczęły się stopniowo
wyodrębniać spośród innych form literatury podróżniczej, zwłaszcza relacji z po-
dróży. Z tego powodu trudno wyznaczyć wyraźną linię podziału pomiędzy tymi
dwoma gatunkami2. Oprócz tego już w okresie staropolskim istniało kilka innych
form podróżopisarstwa. Wacław Odyniec wyróżnił diariusze regularne, diariusze
nieregularne, pamiętniki, pamiętniki-przewodniki turystyczne, relacje epistolo-
graficzne i poematy podróżnicze3. Jednakże - jak już wspomniano - typowe prze-
wodniki, zawierające oprócz opisu danego obszaru także informacje praktyczne
i propozycje zwiedzania, zaczęły powstawać dopiero w XIX wieku. Wcześniejsze
opracowania, ze względu na swój charakter, nie zawsze są uznawane za właściwe
przewodniki. Na przykład Dariusz Opaliński użył ostatnio na ich określenie ter-
minu „quasi-przewodniki”4.
Zdecydowana większość dawnych polskich przewodników dotyczyła miast,
spośród których szczególną popularnością cieszył się Kraków. Z kwerendy prze-
prowadzonej przez Opalińskiego wynika, że w okresie rozbiorowym Krakowowi
* Artykuł powstał w ramach grantu przyznanego autorowi przez Narodowe Centrum Nauki (numer projektu
badawczego: 2017/25/B/HS3/00041).
1 Na ten temat zob. m.in.: WM. Freitag, Guidebook [w:] The Dictionary ofArt, 1.13, London 1996, s. 807-813;
A. Mączak, Peregrynacje, wojaże, turystyka, Warszawa 2001, s. 248-251; D. Opaliński, Przewodniki turystycz-
ne na ziemiach polskich w okresie zaborów. Studium historyczno-źródłowe, wyd. 2, Krosno 2013, s. 45-48;
E.G.E. Zuelow, A History of Modern Tourism, London 2016, s. 76-79.
2 A. Mączak, Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, Warszawa 1978, s. 32; idem, Odkry-
wanie Europy. Podróże w czasach renesansu i baroku, Gdańsk 1998, s. 5-6.
3 W. Odyniec, Z dziejów polskiej turystyki od XVI wieku do roku 1939, Gdańsk 1993, s. 8-9. Wyodrębnione
przed badacza „pamiętniki-przewodniki turystyczne” miały zapewne obejmować relacje zawierające wska-
zówki dla czytelników, dzięki czemu mogły być następnie wykorzystane przez nich w czasie podróży.
4 Opaliński, Przewodniki turystyczne..., s. 50.
Dominik Ziarkowski Katedry krakowska i wileńska w przewodnikach turystycznych wydanych do 1914 foku 221
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
STUDIA WAWELIANA XX/XXI
2019-2020
Katedry krakowska i wileńska w przewodnikach
turystycznych wydanych do 1914 roku (przyczynek
do badań literatury przewodnikowej w kontekście
rozwoju polskiej historiografii artystycznej)*
Wprowadzenie
Przewodnik turystyczny można traktować jako osobny gatunek literatury po-
dróżniczej, który był znany już w starożytności, ale ostatecznie ukształtował się
w XIX wieku, w związku z dynamicznym rozwojem podróżowania, będącym skut-
kiem bogacenia się części społeczeństwa (zwłaszcza w wyniku rewolucji przemy-
słowej), a także pojawienia się i rozwoju transportu kolejowego, umożliwiającego
znacznie tańsze i wygodniejsze niż wcześniej przemieszczanie się1. W pierwszej
połowie XIX stulecia w miejsce dawnych opisów miast i „mirabiliów” zaczęły po-
wstawać przewodniki, których zawartość uwzględniała zarówno informacje geo-
graficzno-historyczne, jak i praktyczne wskazówki dla podróżujących, związane
z możliwościami zakwaterowania, wyżywienia czy skorzystania z innych dostęp-
nych usług. Starano się również nadawać przewodnikom praktyczny charakter
poprzez odpowiednią kolejność opisu, „prowadzącą” czytelnika po mieście czy
regionie, a także zamieszczanie konkretnych propozycji tras zwiedzania.
Polska literatura przewodnikowa rozwinęła się na większą skalę w XIX wieku,
jednakże jej geneza jest wcześniejsza, gdyż sięga przełomu XVI i XVII stulecia.
Właśnie wtedy, jak zauważył Antoni Mączak, przewodniki zaczęły się stopniowo
wyodrębniać spośród innych form literatury podróżniczej, zwłaszcza relacji z po-
dróży. Z tego powodu trudno wyznaczyć wyraźną linię podziału pomiędzy tymi
dwoma gatunkami2. Oprócz tego już w okresie staropolskim istniało kilka innych
form podróżopisarstwa. Wacław Odyniec wyróżnił diariusze regularne, diariusze
nieregularne, pamiętniki, pamiętniki-przewodniki turystyczne, relacje epistolo-
graficzne i poematy podróżnicze3. Jednakże - jak już wspomniano - typowe prze-
wodniki, zawierające oprócz opisu danego obszaru także informacje praktyczne
i propozycje zwiedzania, zaczęły powstawać dopiero w XIX wieku. Wcześniejsze
opracowania, ze względu na swój charakter, nie zawsze są uznawane za właściwe
przewodniki. Na przykład Dariusz Opaliński użył ostatnio na ich określenie ter-
minu „quasi-przewodniki”4.
Zdecydowana większość dawnych polskich przewodników dotyczyła miast,
spośród których szczególną popularnością cieszył się Kraków. Z kwerendy prze-
prowadzonej przez Opalińskiego wynika, że w okresie rozbiorowym Krakowowi
* Artykuł powstał w ramach grantu przyznanego autorowi przez Narodowe Centrum Nauki (numer projektu
badawczego: 2017/25/B/HS3/00041).
1 Na ten temat zob. m.in.: WM. Freitag, Guidebook [w:] The Dictionary ofArt, 1.13, London 1996, s. 807-813;
A. Mączak, Peregrynacje, wojaże, turystyka, Warszawa 2001, s. 248-251; D. Opaliński, Przewodniki turystycz-
ne na ziemiach polskich w okresie zaborów. Studium historyczno-źródłowe, wyd. 2, Krosno 2013, s. 45-48;
E.G.E. Zuelow, A History of Modern Tourism, London 2016, s. 76-79.
2 A. Mączak, Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, Warszawa 1978, s. 32; idem, Odkry-
wanie Europy. Podróże w czasach renesansu i baroku, Gdańsk 1998, s. 5-6.
3 W. Odyniec, Z dziejów polskiej turystyki od XVI wieku do roku 1939, Gdańsk 1993, s. 8-9. Wyodrębnione
przed badacza „pamiętniki-przewodniki turystyczne” miały zapewne obejmować relacje zawierające wska-
zówki dla czytelników, dzięki czemu mogły być następnie wykorzystane przez nich w czasie podróży.
4 Opaliński, Przewodniki turystyczne..., s. 50.
Dominik Ziarkowski Katedry krakowska i wileńska w przewodnikach turystycznych wydanych do 1914 foku 221