DOI Artikel:
Ziarkowski, Dominik: Katedry krakowska i wileńska w przewodnikach turystycznych wydanych do 1914 roku (przyczynek do badań literatury przewodnikowej w kontekście rozwoju polskiej historiografii artystycznej)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.67299#0227
poświęcono 46 pozycji przewodnikowych5. Na dalszych miejscach znalazły się
Warszawa (25 przewodników), Lwów (11 pozycji), Wilno (8) i Poznań (6)6.
W przewodnikach po miastach wydanych do wybuchu I wojny światowej bar-
dzo dużo uwagi poświęcano zabytkom, zwłaszcza sakralnym. W związku z tym
należy je traktować jako źródła do historiografii artystycznej, choć są one bar-
dzo rzadko postrzegane w tym kontekście. Nie ulega wątpliwości, że informacje
zawarte w przewodnikach stanowią ważną część historiografii katedr w Krako-
wie oraz Wilnie. Celem niniejszego artykułu jest charakterystyka treści tych wy-
dawnictw oraz ich analiza w kontekście rozwoju wiedzy historyczno-artystycznej
w XIX i na początku XX wieku. Oprócz tego przedmiotem pracy będą również
inne aspekty często podnoszone w przewodnikach, a mianowicie treści narodowe
oraz znaczenie religijne obydwu świątyń.
Najstarsze przewodniki po Krakowie i Wilnie
Jak wspomniano, Kraków doczekał się do początku XX wieku znacznie większej
liczby przewodników niż Wilno. Katedra na Wawelu była szeroko opisywana
w ogólnych przewodnikach po mieście, a dodatkowo poświęcono jej kilka szcze-
gółowych opracowań. Najstarsze publikacje przewodnikowe dotyczące stolicy
Małopolski pochodzą z pierwszej połowy XVII wieku i zaliczają się jednocześnie
do najstarszych tego typu wydawnictw w Polsce. W1603 roku ukazał się w Krako-
wie anonimowy Przewodnik abo kościołów krakowskich krótkie opisanie - pierw-
sza publikacja w języku polskim, w tytule której znalazło się słowo „przewodnik”,
zawierająca zwięzły opis 46 krakowskich kościołów7. W roku 1647 zostało wydane
kolejne opracowanie dotyczące świątyń Krakowa, zatytułowane Stołecznego mia-
sta Krakowa kościoły i klejnoty, wznawiane w 1650,1745 oraz 1861 roku pod tytu-
łem Klejnoty stołecznego miasta Krakowa8.
Chronologicznie najstarszym xix-wiecznym polskim przewodnikiem jest dzie-
ło Józefa Wawrzyńca Krasińskiego (1783-1845), będące jednocześnie pierwszym
5 Warto w tym miejscu zauważyć, że autor uznał, iż przewodnik to „książka niewielkiego formatu (16° lub 8°),
oferowana dawniej zwykle po przystępnej cenie, obejmująca ogólne informacje historyczne, geograficzne itp.
o jakimś terenie, miejscowości, zawierająca praktyczne wskazówki pomocne przy organizacji pobytu w nowym
miejscu oraz propozycje tras turystycznych wraz z ich opisem”. Zob. D. Opaliński, Polskie dziewiętnastowieczne
przewodniki turystyczne - próba definicji [w:] Z przeszłości Europy Środkowowschodniej, red. J. Hoff, Rzeszów
2002, s. 119-120. W związku z tym wyrzucił on poza nawias omawianego gatunku opracowania niezawierające
informacji praktycznych oraz tras zwiedzania. Jako przykład można wskazać poczytne w XIX wieku książki
Ambrożego Grabowskiego na temat Krakowa i okolic, które w pracach z zakresu dziejów polskiej historii
sztuki są określane mianem przewodników. Por. W. Górzyński, Rozwój historyi sztuki wśród innych narodów
i w Polsce, Włocławek 1912, s. 47; A. Bochnak, Zarys dziejów polskiej historii sztuki, Kraków 1948, s. 6; A. Mał-
kiewicz, Z dziejów polskiej historii sztuki. Studia i szkice, Kraków 2005, s. 28. Opaliński zajmował się wyłącznie
polskimi publikacjami, nie uwzględnił zatem kilku obcojęzycznych pozycji, które ukazały się w omawianym
przez niego okresie.
6 Opaliński, Przewodniki turystyczne..., s. 73.
7 J. Duda, Przewodniki po Krakowie (do 1914 roku). Książki, ich autorzy i wydawcy, „Rocznik Krakowski”,
62,1996, s. 55-56. Praca ta ukazała się z okazji Roku Świętego, obchodzonego w Krakowie w 1603 r., i była
dedykowana biskupowi krakowskiemu Bernardowi Maciejowskiemu. Niewątpliwie została pomyślana jako
pomoc dla odwiedzających miasto pielgrzymów. Jej autorem mógł być znany ówcześnie księgarz i pisarz Jan
Januszowski. Zob. M. Rożek, Mirabilia Urbis Cracoriae, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Histo-
rycznego Miasta Krakowa”, 13,1986, s. 51.
8 Autorstwo tej publikacji jest przeważnie przypisywane wydawcy Franciszkowi Cezaremu, wbrew tytuło-
wi, w którym pojawia się nazwisko Piotra Hiacynta Pruszcza. Tezę taką wysunął jeszcze w XIX w. Karol
Estreicher St., a potem zgodziła się z nią większość badaczy zajmujących się krakowskimi przewodnika-
mi oraz osobą Franciszka Cezarego. Zob.: Bibliografia Polska Karola Estreichera, 1.14, Kraków 1898, s. 135;
K. Estreicher, Emanuela Murraya „Opisanie Krakowa” a literatura o Krakowie i plan kołłątajowski, „Rocznik
Krakowski, 48,1977, s. 60; M. Rożek, op. cit., s. 51; M. Malicki, Repertuar wydawniczy drukarni Franciszka
Cezarego starszego 1616-1651, część 1: Bibliografia druków Franciszka Cezarego starszego 1616-1651, Kraków
2010, s. 749; D. Ziarkowski, Zabytki a turystyka. Studium poświęcone historii naukowego i krajoznawczego
poznawania Doliny Prądnika, Kraków 2011, s. 18.
222 STUDIA WAWELIANA XX/XXI
Warszawa (25 przewodników), Lwów (11 pozycji), Wilno (8) i Poznań (6)6.
W przewodnikach po miastach wydanych do wybuchu I wojny światowej bar-
dzo dużo uwagi poświęcano zabytkom, zwłaszcza sakralnym. W związku z tym
należy je traktować jako źródła do historiografii artystycznej, choć są one bar-
dzo rzadko postrzegane w tym kontekście. Nie ulega wątpliwości, że informacje
zawarte w przewodnikach stanowią ważną część historiografii katedr w Krako-
wie oraz Wilnie. Celem niniejszego artykułu jest charakterystyka treści tych wy-
dawnictw oraz ich analiza w kontekście rozwoju wiedzy historyczno-artystycznej
w XIX i na początku XX wieku. Oprócz tego przedmiotem pracy będą również
inne aspekty często podnoszone w przewodnikach, a mianowicie treści narodowe
oraz znaczenie religijne obydwu świątyń.
Najstarsze przewodniki po Krakowie i Wilnie
Jak wspomniano, Kraków doczekał się do początku XX wieku znacznie większej
liczby przewodników niż Wilno. Katedra na Wawelu była szeroko opisywana
w ogólnych przewodnikach po mieście, a dodatkowo poświęcono jej kilka szcze-
gółowych opracowań. Najstarsze publikacje przewodnikowe dotyczące stolicy
Małopolski pochodzą z pierwszej połowy XVII wieku i zaliczają się jednocześnie
do najstarszych tego typu wydawnictw w Polsce. W1603 roku ukazał się w Krako-
wie anonimowy Przewodnik abo kościołów krakowskich krótkie opisanie - pierw-
sza publikacja w języku polskim, w tytule której znalazło się słowo „przewodnik”,
zawierająca zwięzły opis 46 krakowskich kościołów7. W roku 1647 zostało wydane
kolejne opracowanie dotyczące świątyń Krakowa, zatytułowane Stołecznego mia-
sta Krakowa kościoły i klejnoty, wznawiane w 1650,1745 oraz 1861 roku pod tytu-
łem Klejnoty stołecznego miasta Krakowa8.
Chronologicznie najstarszym xix-wiecznym polskim przewodnikiem jest dzie-
ło Józefa Wawrzyńca Krasińskiego (1783-1845), będące jednocześnie pierwszym
5 Warto w tym miejscu zauważyć, że autor uznał, iż przewodnik to „książka niewielkiego formatu (16° lub 8°),
oferowana dawniej zwykle po przystępnej cenie, obejmująca ogólne informacje historyczne, geograficzne itp.
o jakimś terenie, miejscowości, zawierająca praktyczne wskazówki pomocne przy organizacji pobytu w nowym
miejscu oraz propozycje tras turystycznych wraz z ich opisem”. Zob. D. Opaliński, Polskie dziewiętnastowieczne
przewodniki turystyczne - próba definicji [w:] Z przeszłości Europy Środkowowschodniej, red. J. Hoff, Rzeszów
2002, s. 119-120. W związku z tym wyrzucił on poza nawias omawianego gatunku opracowania niezawierające
informacji praktycznych oraz tras zwiedzania. Jako przykład można wskazać poczytne w XIX wieku książki
Ambrożego Grabowskiego na temat Krakowa i okolic, które w pracach z zakresu dziejów polskiej historii
sztuki są określane mianem przewodników. Por. W. Górzyński, Rozwój historyi sztuki wśród innych narodów
i w Polsce, Włocławek 1912, s. 47; A. Bochnak, Zarys dziejów polskiej historii sztuki, Kraków 1948, s. 6; A. Mał-
kiewicz, Z dziejów polskiej historii sztuki. Studia i szkice, Kraków 2005, s. 28. Opaliński zajmował się wyłącznie
polskimi publikacjami, nie uwzględnił zatem kilku obcojęzycznych pozycji, które ukazały się w omawianym
przez niego okresie.
6 Opaliński, Przewodniki turystyczne..., s. 73.
7 J. Duda, Przewodniki po Krakowie (do 1914 roku). Książki, ich autorzy i wydawcy, „Rocznik Krakowski”,
62,1996, s. 55-56. Praca ta ukazała się z okazji Roku Świętego, obchodzonego w Krakowie w 1603 r., i była
dedykowana biskupowi krakowskiemu Bernardowi Maciejowskiemu. Niewątpliwie została pomyślana jako
pomoc dla odwiedzających miasto pielgrzymów. Jej autorem mógł być znany ówcześnie księgarz i pisarz Jan
Januszowski. Zob. M. Rożek, Mirabilia Urbis Cracoriae, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Histo-
rycznego Miasta Krakowa”, 13,1986, s. 51.
8 Autorstwo tej publikacji jest przeważnie przypisywane wydawcy Franciszkowi Cezaremu, wbrew tytuło-
wi, w którym pojawia się nazwisko Piotra Hiacynta Pruszcza. Tezę taką wysunął jeszcze w XIX w. Karol
Estreicher St., a potem zgodziła się z nią większość badaczy zajmujących się krakowskimi przewodnika-
mi oraz osobą Franciszka Cezarego. Zob.: Bibliografia Polska Karola Estreichera, 1.14, Kraków 1898, s. 135;
K. Estreicher, Emanuela Murraya „Opisanie Krakowa” a literatura o Krakowie i plan kołłątajowski, „Rocznik
Krakowski, 48,1977, s. 60; M. Rożek, op. cit., s. 51; M. Malicki, Repertuar wydawniczy drukarni Franciszka
Cezarego starszego 1616-1651, część 1: Bibliografia druków Franciszka Cezarego starszego 1616-1651, Kraków
2010, s. 749; D. Ziarkowski, Zabytki a turystyka. Studium poświęcone historii naukowego i krajoznawczego
poznawania Doliny Prądnika, Kraków 2011, s. 18.
222 STUDIA WAWELIANA XX/XXI