DOI Artikel:
Petrus, Jerzy T.: Dystynktorium kapituły katedralnej w Wilnie i w Białymstoku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.67299#0151
Jerzy T. Petrus
Zamek Królewski na Wawelu
STUDIA WAWELIANA XX/XXI
2019-2020
Dystynktorium kapituły katedralnej w Wilnie
i w Białymstoku
Wśród instytucji diecezjalnych Kościoła rzymskokatolickiego jedną z najważniej-
szych była kapituła katedralna, działająca przy głównej świątyni kościelnej pro-
wincji. Nazywano ją niekiedy senatem biskupa, do najistotniejszych bowiem jej
kompetencji należało doradzanie ordynariuszowi i wspomaganie go w zarządza-
niu diecezją. Kapituła miała też obowiązek dbania o świątynię katedralną, której
do czasów reform Soboru Watykańskiego II była zbiorowym proboszczem. Jej
kompetencjom podlegała forma kultu sprawowanego w świątyni katedralnej oraz
dbałość o splendor miejsca. Kolegium kanonickie dla realizacji postawionych
przed nim zadań dysponowało własnym majątkiem, niekiedy bardzo pokaźnym.
Udzielano mu też materialnych i niematerialnych przywilejów niedostępnych in-
nym duchownym. Kanonikom przysługiwało m.in. pierwszeństwo wśród miej-
scowego kleru, wyróżniał ich też odmienny, specyficzny strój ceremonialny. Spra-
wowaniu liturgii przez kanoników służył w katedrze obdarzony tym przywilejem
jeden z ołtarzy. Zakres i sposób działania omawianego gremium regulował statut
zatwierdzany przez ordynariusza. Wszystkie powyższe stwierdzenia odnoszą się
w całości do kapituły katedralnej w Wilnie. Pozycja społeczna jej członków była
wyższa, niż wskazywało formalne miejsce biskupstwa w hierarchii kościelnej
istniejącej w państwie - Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim. Ordynariusz
wileński zajmował wśród senatorów duchownych w senacie Rzeczypospolitej pią-
te lub szóste miejsce, na zmianę z biskupem poznańskim. Biskupa wileńskiego
wyprzedzali arcybiskupi gnieźnieński (prymas) i lwowski oraz biskupi krakowski
i kujawski. Ten wyjątkowy status wileńskiego kolegium duchownych katedral-
nych wynikał niewątpliwie ze stołecznego charakteru Wilna, głównego miasta
Wielkiego Księstwa Litewskiego1.
Kapitułę wileńską erygował biskup poznański Dobrogost 8 maja 1388 roku. Była
to realizacja tworzącej diecezję wileńską bulli papieża Urbana VI Romanus Pon-
tifex z 11 marca tego roku2. Pierwotnie kapituła liczyła dwóch prałatów (prepozyt
i dziekan) oraz dziesięciu kanoników3. Wkrótce do grona prałatów doszedł ku-
stosz (wzmiankowany w roku 1397)4, a nieco później archidiakon, dzięki fundacji
1 Dzieje wileńskiej kapituły obszernie omówił w oparciu o materiały źródłowe J. Kurczewski, Kościół zam-
kowy czyli katedra wileńska w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicznym rozwoju,
Wilno, cz. I, 1908, cz. II, 1910, cz. III, 1916; J. Kurczewski, Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912, s. 105-124.
Zob. też: B. Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 19,
1969, s. 292-295, 20, 1970, s. 300-303; T. Krahel, Zarys dziejów (archidiecezji wileńskiej, „Studia Teolo-
giczne”, 5-6,1987-1988, s. 21-23,33-39; J- Ochmański, Biskupstwo wileńskie w średniowieczu, Poznań 1972,
s. 24-30; V. Kavaliauskas, Lietuvos baźnyćios regalijos. Żenklai irźmones xix-xx a., Vilnius 2012, s. 69-78.
O kształtowaniu się struktury kapituły i kompetencji jej członków zob. T. Kasabuła, Prałatury i kanonie
de gremio Kapituły Katedralnej Wileńskiej, „Rocznik Teologii Katolickiej”, xv/i, 2016, s. 127-147.
2 Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej, 1.1: (1387-1507), wyd. J. Fijałek i W. Semkowicz, Kraków
1938-1994, s. 24-26, nr 13; Kurczewski, Kościół zamkowy..., cz. 1,1908, s. 6; Kurczewski, Biskupstwo wileń-
skie..., s. 105; Kurczewski, Kościół zamkowy..., cz. II, 1910, s. 11-14; J- Ochmański, Biskupstwo wileńskie...,
s. 10-11, 24.
3 Kodeks..., s. 24-26, nr 13; Kurczewski, Kościół zamkowy..., cz. 1,1908, s. 6; Kurczewski, Biskupstwo..., s. 105;
Krahel, Zarys dziejów..., s. 35.
4 Kodeks..., s. 50, nr 29; Ochmański, Biskupstwo wileńskie..., s. 24-25; Krahel, Zarys dziejów..., s. 35.
Jerzy T. Petrus Dystynktorium kapituły katedralnej w Wilnie i w Białymstoku 145
Zamek Królewski na Wawelu
STUDIA WAWELIANA XX/XXI
2019-2020
Dystynktorium kapituły katedralnej w Wilnie
i w Białymstoku
Wśród instytucji diecezjalnych Kościoła rzymskokatolickiego jedną z najważniej-
szych była kapituła katedralna, działająca przy głównej świątyni kościelnej pro-
wincji. Nazywano ją niekiedy senatem biskupa, do najistotniejszych bowiem jej
kompetencji należało doradzanie ordynariuszowi i wspomaganie go w zarządza-
niu diecezją. Kapituła miała też obowiązek dbania o świątynię katedralną, której
do czasów reform Soboru Watykańskiego II była zbiorowym proboszczem. Jej
kompetencjom podlegała forma kultu sprawowanego w świątyni katedralnej oraz
dbałość o splendor miejsca. Kolegium kanonickie dla realizacji postawionych
przed nim zadań dysponowało własnym majątkiem, niekiedy bardzo pokaźnym.
Udzielano mu też materialnych i niematerialnych przywilejów niedostępnych in-
nym duchownym. Kanonikom przysługiwało m.in. pierwszeństwo wśród miej-
scowego kleru, wyróżniał ich też odmienny, specyficzny strój ceremonialny. Spra-
wowaniu liturgii przez kanoników służył w katedrze obdarzony tym przywilejem
jeden z ołtarzy. Zakres i sposób działania omawianego gremium regulował statut
zatwierdzany przez ordynariusza. Wszystkie powyższe stwierdzenia odnoszą się
w całości do kapituły katedralnej w Wilnie. Pozycja społeczna jej członków była
wyższa, niż wskazywało formalne miejsce biskupstwa w hierarchii kościelnej
istniejącej w państwie - Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim. Ordynariusz
wileński zajmował wśród senatorów duchownych w senacie Rzeczypospolitej pią-
te lub szóste miejsce, na zmianę z biskupem poznańskim. Biskupa wileńskiego
wyprzedzali arcybiskupi gnieźnieński (prymas) i lwowski oraz biskupi krakowski
i kujawski. Ten wyjątkowy status wileńskiego kolegium duchownych katedral-
nych wynikał niewątpliwie ze stołecznego charakteru Wilna, głównego miasta
Wielkiego Księstwa Litewskiego1.
Kapitułę wileńską erygował biskup poznański Dobrogost 8 maja 1388 roku. Była
to realizacja tworzącej diecezję wileńską bulli papieża Urbana VI Romanus Pon-
tifex z 11 marca tego roku2. Pierwotnie kapituła liczyła dwóch prałatów (prepozyt
i dziekan) oraz dziesięciu kanoników3. Wkrótce do grona prałatów doszedł ku-
stosz (wzmiankowany w roku 1397)4, a nieco później archidiakon, dzięki fundacji
1 Dzieje wileńskiej kapituły obszernie omówił w oparciu o materiały źródłowe J. Kurczewski, Kościół zam-
kowy czyli katedra wileńska w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicznym rozwoju,
Wilno, cz. I, 1908, cz. II, 1910, cz. III, 1916; J. Kurczewski, Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912, s. 105-124.
Zob. też: B. Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 19,
1969, s. 292-295, 20, 1970, s. 300-303; T. Krahel, Zarys dziejów (archidiecezji wileńskiej, „Studia Teolo-
giczne”, 5-6,1987-1988, s. 21-23,33-39; J- Ochmański, Biskupstwo wileńskie w średniowieczu, Poznań 1972,
s. 24-30; V. Kavaliauskas, Lietuvos baźnyćios regalijos. Żenklai irźmones xix-xx a., Vilnius 2012, s. 69-78.
O kształtowaniu się struktury kapituły i kompetencji jej członków zob. T. Kasabuła, Prałatury i kanonie
de gremio Kapituły Katedralnej Wileńskiej, „Rocznik Teologii Katolickiej”, xv/i, 2016, s. 127-147.
2 Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej, 1.1: (1387-1507), wyd. J. Fijałek i W. Semkowicz, Kraków
1938-1994, s. 24-26, nr 13; Kurczewski, Kościół zamkowy..., cz. 1,1908, s. 6; Kurczewski, Biskupstwo wileń-
skie..., s. 105; Kurczewski, Kościół zamkowy..., cz. II, 1910, s. 11-14; J- Ochmański, Biskupstwo wileńskie...,
s. 10-11, 24.
3 Kodeks..., s. 24-26, nr 13; Kurczewski, Kościół zamkowy..., cz. 1,1908, s. 6; Kurczewski, Biskupstwo..., s. 105;
Krahel, Zarys dziejów..., s. 35.
4 Kodeks..., s. 50, nr 29; Ochmański, Biskupstwo wileńskie..., s. 24-25; Krahel, Zarys dziejów..., s. 35.
Jerzy T. Petrus Dystynktorium kapituły katedralnej w Wilnie i w Białymstoku 145