DOI Artikel:
Petrus, Jerzy T.: Dystynktorium kapituły katedralnej w Wilnie i w Białymstoku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.67299#0152
wielkiego księcia Zygmunta Kiejstutowicza z roku 14355. Kolejne prałatury ufun-
dował Zygmunt Stary w roku 1523, najpewniej pod wpływem syna, biskupa Jana
z Książąt Litewskich. Były to scholasteria i kantoria6. W roku 1524 kapituła skła-
dała się już z sześciu prałatur (prepozyt, dziekan, kustosz, archidiakon, scholastyk,
kantor) oraz dwunastu kanonikatów7. Taka struktura organizacyjna utrzymała się
do pierwszego rozbioru Polski8. Z inicjatywy ordynariusza wileńskiego w kapitule
zasiedli w roku 1536 również kanonicy extra numerum, w liczbie dwunastu. Z po-
wodu zdecydowanego sprzeciwu kapituły, broniącej swoich dochodów, kanonie te
obciążyły dochody biskupa (ad mensam episcopalem participatium)9. W roku 1742
w skład gremium kapitulnego wszedł kanclerz kurii10. Dekret nuncjusza Loren-
za Litty Pro commissa a Christo Domino z 8 sierpnia 1798 roku zredukował licz-
bę kanonii gremialnych do trzech11. Decyzja znalazła aprobatę władz świeckich,
o czym świadczy ukaz cara Mikołaja I z 13 stycznia 1843 roku12. Postanowienie
dotyczyło wszystkich kapituł na terenie Cesarstwa Rosyjskiego, a praktycznie
na ziemiach Rzeczypospolitej zagarniętych w wyniku rozbiorów. Stan taki trwał
do roku 1926. W rok po podniesieniu diecezji wileńskiej do rangi archidiecezji
arcybiskup Romuald Jałbrzykowski powiększył zespół kanoników. Kapituła od
tego czasu miała liczyć dwunastu członków (sześć prałatur i sześć kanonikatów).
Statuty z roku 1928 wprowadziły obok kanoników gremialnych także godność ka-
nonika de numero (w identycznej liczbie jak poprzednio) oraz nieograniczoną
liczbę kanoników extra numerumP.
Uposażenie wileńskich kanoników pochodziło głównie z nadań jagielloń-
skich - królewskich i wielkoksiążęcych, uzupełnionych donacjami biskupów
wileńskich i litewskich możnowładców14. Niemal od chwili powstania wileń-
ska kapituła katedralna zabiegała skutecznie o poszerzenie zarówno swoich
uprawnień, jak i powiększenie dochodów. O ambicjach tej grupy duchownych
świadczy uznanie za punkt odniesienia kapituły krakowskiej, usytuowanej przy
królewskiej katedrze na wawelskim wzgórzu. Już samo przyjęcie na wzór kra-
kowskiego gremium herbu z przedstawieniem trzech złotych koron jest bardzo
wymowne, krakowskie kolegium duchownych cieszyło się bowiem wyjątko-
wym statusem, tak społecznym, jak i politycznym. Jak trafnie zanotował Baliń-
ski, „Chwały tej uczestniczką chciała być kapituła wileńska i dlatego też same
korony za herb swego kollegium przybrała, aby w niczem nie ustępowała ka-
pitule krakowskiej”15. Także statuty wzorowano na dokumencie krakowskim16.
Od zarania starano się, aby indulta et privilegia posiadać ad instar Cracovien-
sis ecclesiae et capituli17. Dotyczyło to również spraw ceremonialnych. Podobną
5 Ochmański, Biskupstwo wileńskie..., s. 25; Kodeks..., s. 156-157, nr 139.
6 Krahel, Zarys dziejów..., s. 35.
7 Ibidem, s. 36.
8 Taki stan podają akta procesu kanonicznego biskupa Ignacego Massalskiego z r. 1762 - Kumor, Granice
metropolii..., 1.19,1969, s. 295.
9 Ochmański, Biskupstwo wileńskie..., s. 25-26; Kasabuła, Prałatury..., s. 130.
10 Krahel, Zarys dziejów..., s. 36.
11 Kumor, Granice metropolii..., t. 20,1970, s. 303.
12 Kurczewski, Biskupstwo wileńskie..., s. 123; Krahel, Zarys dziejów..s. 37.
13 Statuta Capituli Basilicae Metropolitanae Vilnensis ad normam codicisjuris canonici revisa ac reformata, Vil-
nae 1928, s. 55; Krahel, Zarys dziejów..., s. 37.
14 Krahel, Zarys dziejów..., s. 21-22. Pod koniec w. xvm dobra wileńskiej kapituły obejmowały około 270 wsi,
podczas gdy tamtejszy biskup posiadał 230 wsi - J. Ochmański, Powstanie i rozwój latyfundium biskupstwa
wileńskiego (1387-1550), Poznań 1963, s. 97.
15 M. Baliński, Historya miasta Wilna, Wilno 1836, s. 222.
16 Kurczewski, Biskupstwo wileńskie..., s. 106-107.
17 Ochmański, Biskupstwo wileńskie..., s. 28.
146 STUDIA WAWELIANA XX/XXI
dował Zygmunt Stary w roku 1523, najpewniej pod wpływem syna, biskupa Jana
z Książąt Litewskich. Były to scholasteria i kantoria6. W roku 1524 kapituła skła-
dała się już z sześciu prałatur (prepozyt, dziekan, kustosz, archidiakon, scholastyk,
kantor) oraz dwunastu kanonikatów7. Taka struktura organizacyjna utrzymała się
do pierwszego rozbioru Polski8. Z inicjatywy ordynariusza wileńskiego w kapitule
zasiedli w roku 1536 również kanonicy extra numerum, w liczbie dwunastu. Z po-
wodu zdecydowanego sprzeciwu kapituły, broniącej swoich dochodów, kanonie te
obciążyły dochody biskupa (ad mensam episcopalem participatium)9. W roku 1742
w skład gremium kapitulnego wszedł kanclerz kurii10. Dekret nuncjusza Loren-
za Litty Pro commissa a Christo Domino z 8 sierpnia 1798 roku zredukował licz-
bę kanonii gremialnych do trzech11. Decyzja znalazła aprobatę władz świeckich,
o czym świadczy ukaz cara Mikołaja I z 13 stycznia 1843 roku12. Postanowienie
dotyczyło wszystkich kapituł na terenie Cesarstwa Rosyjskiego, a praktycznie
na ziemiach Rzeczypospolitej zagarniętych w wyniku rozbiorów. Stan taki trwał
do roku 1926. W rok po podniesieniu diecezji wileńskiej do rangi archidiecezji
arcybiskup Romuald Jałbrzykowski powiększył zespół kanoników. Kapituła od
tego czasu miała liczyć dwunastu członków (sześć prałatur i sześć kanonikatów).
Statuty z roku 1928 wprowadziły obok kanoników gremialnych także godność ka-
nonika de numero (w identycznej liczbie jak poprzednio) oraz nieograniczoną
liczbę kanoników extra numerumP.
Uposażenie wileńskich kanoników pochodziło głównie z nadań jagielloń-
skich - królewskich i wielkoksiążęcych, uzupełnionych donacjami biskupów
wileńskich i litewskich możnowładców14. Niemal od chwili powstania wileń-
ska kapituła katedralna zabiegała skutecznie o poszerzenie zarówno swoich
uprawnień, jak i powiększenie dochodów. O ambicjach tej grupy duchownych
świadczy uznanie za punkt odniesienia kapituły krakowskiej, usytuowanej przy
królewskiej katedrze na wawelskim wzgórzu. Już samo przyjęcie na wzór kra-
kowskiego gremium herbu z przedstawieniem trzech złotych koron jest bardzo
wymowne, krakowskie kolegium duchownych cieszyło się bowiem wyjątko-
wym statusem, tak społecznym, jak i politycznym. Jak trafnie zanotował Baliń-
ski, „Chwały tej uczestniczką chciała być kapituła wileńska i dlatego też same
korony za herb swego kollegium przybrała, aby w niczem nie ustępowała ka-
pitule krakowskiej”15. Także statuty wzorowano na dokumencie krakowskim16.
Od zarania starano się, aby indulta et privilegia posiadać ad instar Cracovien-
sis ecclesiae et capituli17. Dotyczyło to również spraw ceremonialnych. Podobną
5 Ochmański, Biskupstwo wileńskie..., s. 25; Kodeks..., s. 156-157, nr 139.
6 Krahel, Zarys dziejów..., s. 35.
7 Ibidem, s. 36.
8 Taki stan podają akta procesu kanonicznego biskupa Ignacego Massalskiego z r. 1762 - Kumor, Granice
metropolii..., 1.19,1969, s. 295.
9 Ochmański, Biskupstwo wileńskie..., s. 25-26; Kasabuła, Prałatury..., s. 130.
10 Krahel, Zarys dziejów..., s. 36.
11 Kumor, Granice metropolii..., t. 20,1970, s. 303.
12 Kurczewski, Biskupstwo wileńskie..., s. 123; Krahel, Zarys dziejów..s. 37.
13 Statuta Capituli Basilicae Metropolitanae Vilnensis ad normam codicisjuris canonici revisa ac reformata, Vil-
nae 1928, s. 55; Krahel, Zarys dziejów..., s. 37.
14 Krahel, Zarys dziejów..., s. 21-22. Pod koniec w. xvm dobra wileńskiej kapituły obejmowały około 270 wsi,
podczas gdy tamtejszy biskup posiadał 230 wsi - J. Ochmański, Powstanie i rozwój latyfundium biskupstwa
wileńskiego (1387-1550), Poznań 1963, s. 97.
15 M. Baliński, Historya miasta Wilna, Wilno 1836, s. 222.
16 Kurczewski, Biskupstwo wileńskie..., s. 106-107.
17 Ochmański, Biskupstwo wileńskie..., s. 28.
146 STUDIA WAWELIANA XX/XXI