DOI Artikel:
Butterwick, Richard: Zakusy biskupów litewskich na biskupstow krakowskie pod koniec XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.67299#0143
Richard Butterwick
UCL School of Slavonic and East European Studies, Londyn
STUDIA WAWELIANA XX/XXI
2O19"2O2O
Zakusy biskupów litewskich na biskupstwo krakowskie
pod koniec XVIII wieku
Kardynał Jerzy Radziwiłł był jedynym biskupem wileńskim, któremu udało się zo-
stać biskupem krakowskim1. Po głośnym sporze o obsadę biskupstwa wileńskiego
w latach dziewięćdziesiątych XVI wieku2 aż do końca istnienia Rzeczypospolitej
na tamtejszym stolcu biskupim zasiadali obywatele Wielkiego Księstwa Litew-
skiego. Zapewne dla zdecydowanej większości xvn- i xvm-wiecznych wileńskich
hierarchów Wilno było nie tylko końcową stacją kariery, ale też szczytem ich am-
bicji. Radziwiłł nie był jednak jedynym dostojnikiem, który pragnął objąć katedrę
wawelską. Przeniesienie się z Wilna do Krakowa było niewątpliwym awansem.
Biskup krakowski zajmował trzecie miejsce w senacie, zaraz po arcybiskupach,
biskup wileński natomiast - piąte i szóste miejsce alternatim z biskupem poznań-
skim3. Jedyną pociechą był grzecznościowy tytuł prymasa Wielkiego Księstwa
Litewskiego, używany przez niektórych biskupów wileńskich. Gdyby udało się
podnieść Wilno do faktycznej godności arcybiskupstwa osobnej prowincji ko-
ścielnej dla Litwy (a były takie próby)4, arcybiskupi wileńscy zasiadaliby w senacie
przed biskupami krakowskimi (a może i przed arcybiskupami lwowskimi).
Znane są za to przypadki, kiedy biskupi krakowscy odmawiali przeniesienia
na teoretycznie bardziej prestiżowe arcybiskupstwo gnieźnieńskie i prymaso-
stwo Polski. Tak postąpił w 1738 roku kardynał Jan Aleksander Lipski5. Przyczy-
na była prosta: przed pierwszym rozbiorem Rzeczypospolitej około miliono-
we dochody biskupów krakowskich ponad dwukrotnie przewyższały dochody
prymasów, a około sześciokrotnie dochody biskupów wileńskich6. Nawet ich
uszczuplenie o około połowę w wyniku pierwszego rozbioru pozostawiało
stolec krakowski w czołówce najintratniejszych biskupstw europejskich, daleko
przed innymi biskupstwami polsko-litewskimi. Pod względem gospodarczym
każdy biskup krakowski był magnatem, i to nie byle jakim. Kusiło to nawet za-
deklarowanych patriotów Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Przedmiotem niniejszego artykułu są kulisy bezskutecznych starań o uzyska-
nie stolca biskupiego w Krakowie, czynionych zarówno przez ostatniego przed-
1 Zob. W Pawlikowska-Butterwick, Kariery polityczne i kościelne biskupów Wojciecha i Jerzego Radziwiłłów -
koryfeuszy początku i końca XVI wieku - zarys problematyki, „Nasza Przeszłość”, 127, 2017, s. 5-20.
2 Zob. W Pawlikowska-Butterwick, Lithuanians, Foreigners’ and Ecclesiastical Office: Law and Practice in the
Sixteenth-Century Grand Duchy ofLithuania, „Journal of Ecclesiastical History”, 68, 2017, z. 2, s. 285-305
(tam omówienie starszej literatury); T. Kempa, Elita litewska wobec nominacji Jerzego Radziwiłła na biskup-
stwo krakowskie i Bernarda Maciejowskiego na biskupstwo wileńskie, s. 85-104 w niniejszym tomie.
3 S. Litak, Od Reformacji do Oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej, Lublin 1994, s. 160. O tym
W. Pawlikowska-Butterwick, Kariery kościelne episkopatu Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie od 1544
do 1632 w kontekście dochodów z biskupstw, „Nasza Przesłość”, 136, 2021, s. 85-126.
4 V. Dolinskas, Lietuvos Didźiosios Kunigaikśtystes politinio gyvenimo aktualijos ir Lietuvos atstovą veikla 1764
m. konrokaciniame seime [w:] Lietuvos Didźiosios Kunigaikśtystes istorijos atodangos: Profesoriaus Mećislovo
Jućo 90-mećio jubiliejui skirtas mokslinią straipsnią rinkinys, red. V. Dolinskas, R. Petrauskas, E. Rimśa, Vil-
nius 2016, s. 496-504, 512-513.
5 J. Dygdała, Adam Stanisław Grabowski (1698-1766). Biskup, polityk, mecenas, Olsztyn 1994, s. 46-47
6 Zob. T. Długosz, Biskupi polscy XVII i xvm wieku, obsada, dyspensy, taksy, „Roczniki Teologiczno-Kanonicz-
ne”, 5,1958, z. 2, s. 73-98.
Richard Butterwick Zakusy biskupów litewskich na biskupstwo krakowskie 1 3 7
UCL School of Slavonic and East European Studies, Londyn
STUDIA WAWELIANA XX/XXI
2O19"2O2O
Zakusy biskupów litewskich na biskupstwo krakowskie
pod koniec XVIII wieku
Kardynał Jerzy Radziwiłł był jedynym biskupem wileńskim, któremu udało się zo-
stać biskupem krakowskim1. Po głośnym sporze o obsadę biskupstwa wileńskiego
w latach dziewięćdziesiątych XVI wieku2 aż do końca istnienia Rzeczypospolitej
na tamtejszym stolcu biskupim zasiadali obywatele Wielkiego Księstwa Litew-
skiego. Zapewne dla zdecydowanej większości xvn- i xvm-wiecznych wileńskich
hierarchów Wilno było nie tylko końcową stacją kariery, ale też szczytem ich am-
bicji. Radziwiłł nie był jednak jedynym dostojnikiem, który pragnął objąć katedrę
wawelską. Przeniesienie się z Wilna do Krakowa było niewątpliwym awansem.
Biskup krakowski zajmował trzecie miejsce w senacie, zaraz po arcybiskupach,
biskup wileński natomiast - piąte i szóste miejsce alternatim z biskupem poznań-
skim3. Jedyną pociechą był grzecznościowy tytuł prymasa Wielkiego Księstwa
Litewskiego, używany przez niektórych biskupów wileńskich. Gdyby udało się
podnieść Wilno do faktycznej godności arcybiskupstwa osobnej prowincji ko-
ścielnej dla Litwy (a były takie próby)4, arcybiskupi wileńscy zasiadaliby w senacie
przed biskupami krakowskimi (a może i przed arcybiskupami lwowskimi).
Znane są za to przypadki, kiedy biskupi krakowscy odmawiali przeniesienia
na teoretycznie bardziej prestiżowe arcybiskupstwo gnieźnieńskie i prymaso-
stwo Polski. Tak postąpił w 1738 roku kardynał Jan Aleksander Lipski5. Przyczy-
na była prosta: przed pierwszym rozbiorem Rzeczypospolitej około miliono-
we dochody biskupów krakowskich ponad dwukrotnie przewyższały dochody
prymasów, a około sześciokrotnie dochody biskupów wileńskich6. Nawet ich
uszczuplenie o około połowę w wyniku pierwszego rozbioru pozostawiało
stolec krakowski w czołówce najintratniejszych biskupstw europejskich, daleko
przed innymi biskupstwami polsko-litewskimi. Pod względem gospodarczym
każdy biskup krakowski był magnatem, i to nie byle jakim. Kusiło to nawet za-
deklarowanych patriotów Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Przedmiotem niniejszego artykułu są kulisy bezskutecznych starań o uzyska-
nie stolca biskupiego w Krakowie, czynionych zarówno przez ostatniego przed-
1 Zob. W Pawlikowska-Butterwick, Kariery polityczne i kościelne biskupów Wojciecha i Jerzego Radziwiłłów -
koryfeuszy początku i końca XVI wieku - zarys problematyki, „Nasza Przeszłość”, 127, 2017, s. 5-20.
2 Zob. W Pawlikowska-Butterwick, Lithuanians, Foreigners’ and Ecclesiastical Office: Law and Practice in the
Sixteenth-Century Grand Duchy ofLithuania, „Journal of Ecclesiastical History”, 68, 2017, z. 2, s. 285-305
(tam omówienie starszej literatury); T. Kempa, Elita litewska wobec nominacji Jerzego Radziwiłła na biskup-
stwo krakowskie i Bernarda Maciejowskiego na biskupstwo wileńskie, s. 85-104 w niniejszym tomie.
3 S. Litak, Od Reformacji do Oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej, Lublin 1994, s. 160. O tym
W. Pawlikowska-Butterwick, Kariery kościelne episkopatu Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie od 1544
do 1632 w kontekście dochodów z biskupstw, „Nasza Przesłość”, 136, 2021, s. 85-126.
4 V. Dolinskas, Lietuvos Didźiosios Kunigaikśtystes politinio gyvenimo aktualijos ir Lietuvos atstovą veikla 1764
m. konrokaciniame seime [w:] Lietuvos Didźiosios Kunigaikśtystes istorijos atodangos: Profesoriaus Mećislovo
Jućo 90-mećio jubiliejui skirtas mokslinią straipsnią rinkinys, red. V. Dolinskas, R. Petrauskas, E. Rimśa, Vil-
nius 2016, s. 496-504, 512-513.
5 J. Dygdała, Adam Stanisław Grabowski (1698-1766). Biskup, polityk, mecenas, Olsztyn 1994, s. 46-47
6 Zob. T. Długosz, Biskupi polscy XVII i xvm wieku, obsada, dyspensy, taksy, „Roczniki Teologiczno-Kanonicz-
ne”, 5,1958, z. 2, s. 73-98.
Richard Butterwick Zakusy biskupów litewskich na biskupstwo krakowskie 1 3 7