Ostrowski, Jan K. [Hrsg.]; Krasny, Piotr [Hrsg.]; Betlej, Andrzej [Hrsg.]; Instytut Historii Sztuki <Krakau> [Hrsg.]; Małkiewicz, Adam [Gefeierte Pers.]: Praxis atque theoria: studia ofiarowane profesorowi Adamowi Małkiewiczowi (Kraków, 2006)

Andrzej Baranowski
Instytut Sztuki PAN
Warszawa

MIĘDZY RZYMEM, MONACHIUM I WILNEM.

ARCHITEKTURA SAKRALNA JEZUITÓW
W WIELKIM KSIĘSTWIE LITEWSKIM OKOŁO ROKU 1600

Do czasu przybycia jezuitów do Wilna, architektoniczne typy budowli
sakralnych na terenach Księstwa, w zasadzie późnogotyckie, czasami aktu-
alizowane renesansową i manierystyczną dekoracją, były mało urozmaico-
ne. Przeważały kościoły halowe, jak np. świątynie parafialne św. Jana
w Wilnie i śś. Piotra i Pawła w Kownie czy bernardyńskie w tych samych
miastach. Kościoły bazylikowe lub budowle z transeptem, z wyjątkiem ko-
ścioła Franciszkanów w Kownie, były nieznane. Typ beztranseptowej hali
zachował się tam jeszcze długo, o czym świadczą kościoły: parafialne
w Skorulach (1620-1622) i w Wielonie (1636-1644), Dominikanów w Sej-
nach (1610-1619) oraz Bernardynek w Kownie (1634), w których jedynie
w dekoracjach szczytów czy sklepień pojawiły się formy renesansowe, wy-
korzystywane już wcześniej do ozdoby kościołów, np. parafialnego w Me-
reczu.

Jezuici przybyli do Wilna w r. 1569, w czasie krzepnięcia unii lubelskiej
i toczącej się wojny inflanckiej, a więc - wydarzeń, które miały zadecydo-
wać o przyszłości Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wkrótce powstało tam
największe w Rzeczypospolitej centrum tego zakonu z trzema świątyniami
i uniwersytetem. Do r. 1600jezuici wznieśli tylko jedną świątynię murowaną
w Nieświeżu, w pierwszej ćwierci XVII w. dwie w Wilnie (św. Kazimierza
i św. Ignacego) i rozpoczęli budowę swego kościoła w Krożach, planując
dalsze w Pińsku, Brześciu i Grodnie. Dochodzą do tego świątynie na Ma-
zowszu (Warszawa, Płock i Łomża), które weszły do litewskiej prowincji
Towarzystwa Jezusowego. Jezuici ponadto przejęli w Wilnie, Braniewie,
Dorpacie i Rydze kościoły gotyckie i poddali je modernizacji. Najważniej-
sze było Wilno jako stolica prowincji i siedziba uniwersytetu.

Przejęty przez jezuitów w Wilnie kościół św. Jana (il. 1) był doskonale
zlokalizowany: na dawnym placu targowym, w miejscu gdzie droga zachod-
nia łączyła się z południową. Był niejako łącznikiem między zamkiem monar-
szym i katedrą oraz placem ratuszowym, przy którym jezuici wznieśli pierw-
szy kościół nowożytny w stolicy Wielkiego Księstwa p.w. św. Kazimierza.