DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.26589#0082
78
Maria Brykowska
Odtąd w większości opracowań syntetycznych uwzględniano Czemier-
niki jako przykład ufortyfikowanej siedziby magnackiej z 1. połowy XVII
wieku, zrealizowany na wzór renesansowych willi włoskich zarówno w od-
niesieniu do całości założenia, jak i architektury siedziby wiejskiej prymasa
Henryka Firleja2. Problem powiązania funkcjonalnego i topograficznego re-
zydencji z miastem pozostawał dotąd na marginesie.
Miasto Czemierniki założone zostało na gruntach dawnej wsi na prawie
magdeburskim w r. 1509 przez Mikołaja I Firleja z Dąbrowicy, kasztelana
krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego (il. I)3. Miasto otaczał z trzech
stron łuk rzeki Tyśmienicy i podmokły teren. Z analizy struktury bloków
i zabudowy rynku wynika, że układ urbanistyczny miasta jest niejednolity
i wielofazowy. Zapewne w pierwszej fazie został zaplanowany kwadratowy
(?) rynek w oparciu o lokalne połączenia komunikacyjne z trzema miastami
królewskimi o piętnastowiecznej metryce: z Parczewem (przez który prze-
biegał ważny szlak z Krakowa przez Lublin do Brześcia), z Kockiem
i z Radzyniem, oraz ze stolicą województwa - Lublinem. W głębi narożnej
południowo-zachodniej działki rynku stał nieduży - zapewne drewniany -
kościół (poświadczony w r. 1438; parafia została odnotowana już w r. 1325).
W r. 1543 Piotr Firlej, wojewoda lubelski, na skrzyżowaniu traktów
Kock-Parczew i Czemiemiki-Lublin założył miasto Lewartów (Lubartów)
z rezydencją, mimo to na siedzibę rodu Firlejów przewidywano wówczas
Kock-miasto Mikołaja I Firleja od r. 1522.
2 A. Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku. Warszawa 1980, s. 150—152,
684-685, il. 685; I. Rolska-Boruch, Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach
zwanych Lubelszczyzną, 1500—1700 (założenia przestrzenne, architektura, funk-
cje), Lublin 1999, s. 148-149; eadem, „Domy pańskie" na Lubelszczyźnie od późnego
gotyku do wczesnego baroku. Lublin 2003, s. 141—145.
3 L. Zalewski, Z epoki renesansu i baroku na Lubelszczyźnie, Lublin 1947, s. 90,
97,219; A. Kurzątkowska, Czemierniki, „Ziemia”, 1957, nr 5, s. 6—8; eadem. Dokumen-
tacja naukowa dla zespołu pałacowego w Czemiernikach, masz. PKZ, oddz. Warsza-
wa 1957, oraz WKZ - Lublin, sygn. A-96; J. Nita-Laskowska, Miasteczko na uboczu,
„Miasto”, 1984, nr 2/3, s. 52-55, II, III; R. Szczygieł, Działalność urbanizacyjna rodzi-
ny Firlejów w XVI w., [w:] II Janowieckie spotkania historyczne, red. A. Szymanek,
Janowiec 2000, s. 125, 137; T. Zarębska, Działalność urbanistyczna Firlejów w XVI
wieku, [w:] III Janowieckie spotkania historyczne. Mecenat kulturalny Firlejów.
Firlejowie w tradycji lokalnej Lubelszczyzny. Materiały z sesji naukowej, red.
A. Szymanek, Janowiec 2001, s. 100-105; Raport zabudowy sprzed 1939 r. wybranych
miejscowości, załącznik graficzny: Czemierniki, opr. M. Osmólska-Paprota, Regional-
ny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Lublin 2003. Za ten ostatni plan winna
jestem podziękowanie Panu mgr. J. Serafinowiczowi.
Maria Brykowska
Odtąd w większości opracowań syntetycznych uwzględniano Czemier-
niki jako przykład ufortyfikowanej siedziby magnackiej z 1. połowy XVII
wieku, zrealizowany na wzór renesansowych willi włoskich zarówno w od-
niesieniu do całości założenia, jak i architektury siedziby wiejskiej prymasa
Henryka Firleja2. Problem powiązania funkcjonalnego i topograficznego re-
zydencji z miastem pozostawał dotąd na marginesie.
Miasto Czemierniki założone zostało na gruntach dawnej wsi na prawie
magdeburskim w r. 1509 przez Mikołaja I Firleja z Dąbrowicy, kasztelana
krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego (il. I)3. Miasto otaczał z trzech
stron łuk rzeki Tyśmienicy i podmokły teren. Z analizy struktury bloków
i zabudowy rynku wynika, że układ urbanistyczny miasta jest niejednolity
i wielofazowy. Zapewne w pierwszej fazie został zaplanowany kwadratowy
(?) rynek w oparciu o lokalne połączenia komunikacyjne z trzema miastami
królewskimi o piętnastowiecznej metryce: z Parczewem (przez który prze-
biegał ważny szlak z Krakowa przez Lublin do Brześcia), z Kockiem
i z Radzyniem, oraz ze stolicą województwa - Lublinem. W głębi narożnej
południowo-zachodniej działki rynku stał nieduży - zapewne drewniany -
kościół (poświadczony w r. 1438; parafia została odnotowana już w r. 1325).
W r. 1543 Piotr Firlej, wojewoda lubelski, na skrzyżowaniu traktów
Kock-Parczew i Czemiemiki-Lublin założył miasto Lewartów (Lubartów)
z rezydencją, mimo to na siedzibę rodu Firlejów przewidywano wówczas
Kock-miasto Mikołaja I Firleja od r. 1522.
2 A. Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku. Warszawa 1980, s. 150—152,
684-685, il. 685; I. Rolska-Boruch, Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach
zwanych Lubelszczyzną, 1500—1700 (założenia przestrzenne, architektura, funk-
cje), Lublin 1999, s. 148-149; eadem, „Domy pańskie" na Lubelszczyźnie od późnego
gotyku do wczesnego baroku. Lublin 2003, s. 141—145.
3 L. Zalewski, Z epoki renesansu i baroku na Lubelszczyźnie, Lublin 1947, s. 90,
97,219; A. Kurzątkowska, Czemierniki, „Ziemia”, 1957, nr 5, s. 6—8; eadem. Dokumen-
tacja naukowa dla zespołu pałacowego w Czemiernikach, masz. PKZ, oddz. Warsza-
wa 1957, oraz WKZ - Lublin, sygn. A-96; J. Nita-Laskowska, Miasteczko na uboczu,
„Miasto”, 1984, nr 2/3, s. 52-55, II, III; R. Szczygieł, Działalność urbanizacyjna rodzi-
ny Firlejów w XVI w., [w:] II Janowieckie spotkania historyczne, red. A. Szymanek,
Janowiec 2000, s. 125, 137; T. Zarębska, Działalność urbanistyczna Firlejów w XVI
wieku, [w:] III Janowieckie spotkania historyczne. Mecenat kulturalny Firlejów.
Firlejowie w tradycji lokalnej Lubelszczyzny. Materiały z sesji naukowej, red.
A. Szymanek, Janowiec 2001, s. 100-105; Raport zabudowy sprzed 1939 r. wybranych
miejscowości, załącznik graficzny: Czemierniki, opr. M. Osmólska-Paprota, Regional-
ny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Lublin 2003. Za ten ostatni plan winna
jestem podziękowanie Panu mgr. J. Serafinowiczowi.