DOI Artikel:
Mikocki, Tomasz: Antyczne pierwowzory fryzu z Sieni Gdańskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.27007#0261
postaci z renesansowych "Batalii bóstw morskich", wzorowanych na
sarkofagach i innych antycznych motywach, znanych np. z rycin Mantegni
z roku 1490 (il. 7)'2. Tylko erotyczna scena kobiety z Trytonem (il. 8) takich
odpowiedników w rzymskich sarkofagach morskich nie ma!
Wielokrotnie pojawiają się tam nagie postacie nereid. Często o kuszących
kształtach (por. il. 5 i 6 oraz il. 9)'\ Nawet gdy są w męskim towarzystwie,
sytuacje dające się zaobserwować w antycznej rzeźbie sprowadzają się do
mało zaawansowanych etapów flirtu. Nereidy kuszą wspaniałymi ciałami,
uwodzą trytona, obejmują szyje morskich stworów, całują pyski morskich
byków. Ale tak daleko posuniętego flirtu - jak w Gdańsku - morska
ikonografia antyku nie zna. I warto jeszcze raz powtórzyć dobitnie, gdyż
wielokrotnie już padały z ust historyków sztuki mylne sądy 4, tak ostry
erotyzm jest obcy wymowie ikonograficznej i symbolicznej thiasosów z mor-
skich sarkofagów Rzymu'? Bynajmniej nie chcę powiedzieć przez to, że
sztuka antyczna nie zna takich tematów, motywów i scen. Wprost
przeciwnie operuje nimi śmiało i szeroko1", by sięgnąć tylko do przykładów
greckich waz, hellenistycznych reliefów i grup rzeźbiarskich (il. 10)’ ,
rzymskich malowideł i płaskorzeźb. O ile jednak sceny takie występują w re-
pertuarze rzymskich sarkofagów należących do dziełbardziej studiowanych
przez artystów, ukazujących świat antycznej mitologii i obyczajowości, - to
sceny śmiałego erotyzmu pojawiają się w repertuarach sarkofagów
dionizyjskich (il. 11)'*, choć i tam nie stanowią wyłącznego tematu. A więc
gdański artysta celowo umieścił w reliefie wzorowanym na antycznych
thiasosach morskich scenę tym thiasosom obcą. A może tylko przetworzył ty-
pową ikonografię nereidy i trytona? Spójrzmy, jak z podobnym problemem
12 Rycina B.18, A. M. Hind Early Italian Engraoing II, vol. V, London 1948, nr 5; - także Eichler, op. cit., i E.
Pogany-Balas The Influence of Rom's Anticjue Monumental Sculpture on The Great Masters of the Renaissance,
Budapest 1980, s. 48 n., il. 170 i 181.
13 HdA il. 244 (= ASR V, 1 nr 147), por. wyżej przypis 12.
u A. Bochnak Kaplica Zygmuntowska [b.m.] 1953; - J. Białostocki Nereidy w Kaplicy Zygmuntowskiej, [w:]
Treści dzieła sztuki Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Gdańsk 1966, Warszawa 1969, s. 83-97; nn.
Tradycyjnie przyjmowany przez literaturę archeologiczną (np. B. Andreae Studien.zur rómischen Grab-
kunst [9. EgrH RM], Heidelberg 1963, s. 131 n) już od czasu publikacji F. Buonarrotti (Osservazioni istoriche
sopra alcuni medaglioni antichi, Roma 1698, s. 44) i bezkrytycznie wzięty za pewnik przez badaczy sztuki
nowożytnej sąd o symbolizowanej przez scenę thiasosu podróży na wyspy wiecznego szczęścia, nie znajduje
potwierdzenia w antycznych źródłach, z wyjątkiem tekstów z okresu klasycznego, odległych w czasie o 700 lat
od omawianych zabytków - ]. Engemann Untersuchungen zur Sepulkralsymbolik der spdteren rómischen Kaiserzeit
[2.ErgBd. JbAC], Miinster 1973, s. 60 n. Z innych propozycji zacytować warto opinie Engemanna (ibidem), H.
Brandenburga (Meerwesensarkophage und Clipeusmotw. Beitrage zur Interpretation Rómischer Sarkophagreliefs, Jdl 82,
1967, s. 195 n.) oraz H. Werde, [w:] Festschńft G. Kleiner, 1976, s. 147 widzących w przedstawieniach, zamiast
prospektywnego programu określonego przyszłymi losami zmarłego, raczej szeroką symbolikę związaną z jed-
nej strony ze śmiercią, z walorami mitów ukazywanych w scenie thiasosu [np. Nereidy z bronią Achillesa
(Nereida Tetyda matką Achillesa), Narodziny Afrodyty, z mitami związanymi z rozpoznawalnymi - choć
głównie w przedstawieniach nie-sarkofagowych - konkretnymi nereidami: Amfitrytą, Galateą, Glande], a z
drugiej z ogólnie pojętym stanem spokoju, radości i szczęścia.
J. Marcade Roma Amor, Essay on Erotic Elements in Etruscan and Roman Art, Geneve-Paris-Miinchen 1965; -
P. Webb The Erotic Arts, New York 1983 i literatura cytowana tam na s. 511 n.
17 Grupa erotyczna w Museo Nuovo dei Conservatori w Rzymie - J. Boardmann, E. La Rocca Eros in Grecia,
Milano 1975, s. 154 n.
^ F. Matz Die dionysischen Sarkophage [ASR IV, 3], Berlin 1969, nr 176. Na temat erotyzmu w sarkofagach
dionizyjskich por. R. Turcan Les sarcophages roniains a representations dionysiacjues. Essai de chronologie et d'histoire
religieuse, Paris 1966, s. 385 n.
Antyczne
pierwowzory
fryzu z Sieni
Gdańskiej
259
sarkofagach i innych antycznych motywach, znanych np. z rycin Mantegni
z roku 1490 (il. 7)'2. Tylko erotyczna scena kobiety z Trytonem (il. 8) takich
odpowiedników w rzymskich sarkofagach morskich nie ma!
Wielokrotnie pojawiają się tam nagie postacie nereid. Często o kuszących
kształtach (por. il. 5 i 6 oraz il. 9)'\ Nawet gdy są w męskim towarzystwie,
sytuacje dające się zaobserwować w antycznej rzeźbie sprowadzają się do
mało zaawansowanych etapów flirtu. Nereidy kuszą wspaniałymi ciałami,
uwodzą trytona, obejmują szyje morskich stworów, całują pyski morskich
byków. Ale tak daleko posuniętego flirtu - jak w Gdańsku - morska
ikonografia antyku nie zna. I warto jeszcze raz powtórzyć dobitnie, gdyż
wielokrotnie już padały z ust historyków sztuki mylne sądy 4, tak ostry
erotyzm jest obcy wymowie ikonograficznej i symbolicznej thiasosów z mor-
skich sarkofagów Rzymu'? Bynajmniej nie chcę powiedzieć przez to, że
sztuka antyczna nie zna takich tematów, motywów i scen. Wprost
przeciwnie operuje nimi śmiało i szeroko1", by sięgnąć tylko do przykładów
greckich waz, hellenistycznych reliefów i grup rzeźbiarskich (il. 10)’ ,
rzymskich malowideł i płaskorzeźb. O ile jednak sceny takie występują w re-
pertuarze rzymskich sarkofagów należących do dziełbardziej studiowanych
przez artystów, ukazujących świat antycznej mitologii i obyczajowości, - to
sceny śmiałego erotyzmu pojawiają się w repertuarach sarkofagów
dionizyjskich (il. 11)'*, choć i tam nie stanowią wyłącznego tematu. A więc
gdański artysta celowo umieścił w reliefie wzorowanym na antycznych
thiasosach morskich scenę tym thiasosom obcą. A może tylko przetworzył ty-
pową ikonografię nereidy i trytona? Spójrzmy, jak z podobnym problemem
12 Rycina B.18, A. M. Hind Early Italian Engraoing II, vol. V, London 1948, nr 5; - także Eichler, op. cit., i E.
Pogany-Balas The Influence of Rom's Anticjue Monumental Sculpture on The Great Masters of the Renaissance,
Budapest 1980, s. 48 n., il. 170 i 181.
13 HdA il. 244 (= ASR V, 1 nr 147), por. wyżej przypis 12.
u A. Bochnak Kaplica Zygmuntowska [b.m.] 1953; - J. Białostocki Nereidy w Kaplicy Zygmuntowskiej, [w:]
Treści dzieła sztuki Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Gdańsk 1966, Warszawa 1969, s. 83-97; nn.
Tradycyjnie przyjmowany przez literaturę archeologiczną (np. B. Andreae Studien.zur rómischen Grab-
kunst [9. EgrH RM], Heidelberg 1963, s. 131 n) już od czasu publikacji F. Buonarrotti (Osservazioni istoriche
sopra alcuni medaglioni antichi, Roma 1698, s. 44) i bezkrytycznie wzięty za pewnik przez badaczy sztuki
nowożytnej sąd o symbolizowanej przez scenę thiasosu podróży na wyspy wiecznego szczęścia, nie znajduje
potwierdzenia w antycznych źródłach, z wyjątkiem tekstów z okresu klasycznego, odległych w czasie o 700 lat
od omawianych zabytków - ]. Engemann Untersuchungen zur Sepulkralsymbolik der spdteren rómischen Kaiserzeit
[2.ErgBd. JbAC], Miinster 1973, s. 60 n. Z innych propozycji zacytować warto opinie Engemanna (ibidem), H.
Brandenburga (Meerwesensarkophage und Clipeusmotw. Beitrage zur Interpretation Rómischer Sarkophagreliefs, Jdl 82,
1967, s. 195 n.) oraz H. Werde, [w:] Festschńft G. Kleiner, 1976, s. 147 widzących w przedstawieniach, zamiast
prospektywnego programu określonego przyszłymi losami zmarłego, raczej szeroką symbolikę związaną z jed-
nej strony ze śmiercią, z walorami mitów ukazywanych w scenie thiasosu [np. Nereidy z bronią Achillesa
(Nereida Tetyda matką Achillesa), Narodziny Afrodyty, z mitami związanymi z rozpoznawalnymi - choć
głównie w przedstawieniach nie-sarkofagowych - konkretnymi nereidami: Amfitrytą, Galateą, Glande], a z
drugiej z ogólnie pojętym stanem spokoju, radości i szczęścia.
J. Marcade Roma Amor, Essay on Erotic Elements in Etruscan and Roman Art, Geneve-Paris-Miinchen 1965; -
P. Webb The Erotic Arts, New York 1983 i literatura cytowana tam na s. 511 n.
17 Grupa erotyczna w Museo Nuovo dei Conservatori w Rzymie - J. Boardmann, E. La Rocca Eros in Grecia,
Milano 1975, s. 154 n.
^ F. Matz Die dionysischen Sarkophage [ASR IV, 3], Berlin 1969, nr 176. Na temat erotyzmu w sarkofagach
dionizyjskich por. R. Turcan Les sarcophages roniains a representations dionysiacjues. Essai de chronologie et d'histoire
religieuse, Paris 1966, s. 385 n.
Antyczne
pierwowzory
fryzu z Sieni
Gdańskiej
259