DOI article:
Lileyko, Jerzy: Wieża warszawskiego kościoła jezuitów w świetle źródeł ikonograficznych
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.27413#0378
374
JERZY LILEYKO
Powyższe spostrzeżenia uściślają datowanie późnobarokowego hełmu na
wieży jezuickiej na lata 1773-1774. Otwarte pozostaje pytanie, kto zapro-
jektował kościół, lecz przede wszystkim, z czego wyrosła koncepcja nie-
typowego usytuowania wieży nie przy fasadzie, lecz przy prezbiterium, od
wschodu, dzięki czemu tak efektownie rysuje się w sylwecie miasta. Jaki był
w tym twórczy udział Frankiewicza? Pierwotny, okazały hełm wykonał Pio-
trowicz, ale według czyjego projektu? Czy usytuowanie warszawskiego koś-
cioła i jego wieży usprawiedliwia dopatrywanie się w tym wertykalnym
akcencie związków z budownictwem jezuickim w krajach północnych, czy
raczej było wynikiem warunków lokalnych? Kto projektował w 1695 roku,
najwyższą, ośmioboczną kondygnację wieży? Jej pilastrowa artykulacja
wyraźnie nawiązuje do wcześniejszych podziałów na bębnie kopuły, ale
prezentuje formy bardziej wysubtelnione, klasycyzujące - jak się zdaje -
bliskie dziełom Tylmana z Gameren. Jakie miało być zwieńczenie owej
glorietty, bo przecież stożkowy daszek był nakryciem tymczasowym, chociaż
długo trwającym, wreszcie kto projektował hełm obeliskowy i dlaczego nie
wykonano go w latach trzydziestych XVIII wieku?
Wreszcie ostatnie pytanie. Data wykonania hełmu zbiega się z podjętą
w 1773 r. decyzją papieża Klemensa XIV o kasacie zakonu jezuitów. W tym
roku kościół warszawski przejęła Komisja Edukacji Narodowej na cele szkol-
ne. Kto więc był inicjatorem budowy hełmu - jeszcze jezuici, czy już władze
Komisji i kto ten hełm zaprojektował? Trzeba podkreślić, że jego forma jest
dobrze związana z architektonicznym kształtem glorietty tworząc udaną
artystycznie całość.
W 1781 roku dawny kościół Jezuitów został przekazany niemieckiemu
bractwu benonitów'0, które około 1790 r. przeprowadziło pewne prace
remontowe. Z tym remontem i inicjatywą tego bractwa błędnie powiązano
budowę hełmu na wieży.
Kościoły zakonu jezuitów, budowane od XVI wieku do dzisiaj, stanowią
architektoniczne dominanty krajobrazu miejskiego. Przyciągają uwagę skalą,
bryłą i monumentalnością fasad. Są dobrze wkomponowane w układ prze-
strzenny miasta, widoczne z wielu punktów, nawet z pewną ostentacją de-
monstrujące swoją obecność. Było i jest to rozumiane jako świadoma dzia-
łalność prowadząca do zainteresowania, nawet zaimponowania odbiorcom
i w konsekwencji pozyskania nowych wyznawców i utwierdzenia wiernych,
co pozostaje w zgodzie z misją kaznodziejską i nauczycielską tego zakonu.
30 B a r t o s z e w i c z, dz. cyt., s. 139-142; S o b i e s z c z a ń s k i, dz. cyt., t. I,
s. 142.
JERZY LILEYKO
Powyższe spostrzeżenia uściślają datowanie późnobarokowego hełmu na
wieży jezuickiej na lata 1773-1774. Otwarte pozostaje pytanie, kto zapro-
jektował kościół, lecz przede wszystkim, z czego wyrosła koncepcja nie-
typowego usytuowania wieży nie przy fasadzie, lecz przy prezbiterium, od
wschodu, dzięki czemu tak efektownie rysuje się w sylwecie miasta. Jaki był
w tym twórczy udział Frankiewicza? Pierwotny, okazały hełm wykonał Pio-
trowicz, ale według czyjego projektu? Czy usytuowanie warszawskiego koś-
cioła i jego wieży usprawiedliwia dopatrywanie się w tym wertykalnym
akcencie związków z budownictwem jezuickim w krajach północnych, czy
raczej było wynikiem warunków lokalnych? Kto projektował w 1695 roku,
najwyższą, ośmioboczną kondygnację wieży? Jej pilastrowa artykulacja
wyraźnie nawiązuje do wcześniejszych podziałów na bębnie kopuły, ale
prezentuje formy bardziej wysubtelnione, klasycyzujące - jak się zdaje -
bliskie dziełom Tylmana z Gameren. Jakie miało być zwieńczenie owej
glorietty, bo przecież stożkowy daszek był nakryciem tymczasowym, chociaż
długo trwającym, wreszcie kto projektował hełm obeliskowy i dlaczego nie
wykonano go w latach trzydziestych XVIII wieku?
Wreszcie ostatnie pytanie. Data wykonania hełmu zbiega się z podjętą
w 1773 r. decyzją papieża Klemensa XIV o kasacie zakonu jezuitów. W tym
roku kościół warszawski przejęła Komisja Edukacji Narodowej na cele szkol-
ne. Kto więc był inicjatorem budowy hełmu - jeszcze jezuici, czy już władze
Komisji i kto ten hełm zaprojektował? Trzeba podkreślić, że jego forma jest
dobrze związana z architektonicznym kształtem glorietty tworząc udaną
artystycznie całość.
W 1781 roku dawny kościół Jezuitów został przekazany niemieckiemu
bractwu benonitów'0, które około 1790 r. przeprowadziło pewne prace
remontowe. Z tym remontem i inicjatywą tego bractwa błędnie powiązano
budowę hełmu na wieży.
Kościoły zakonu jezuitów, budowane od XVI wieku do dzisiaj, stanowią
architektoniczne dominanty krajobrazu miejskiego. Przyciągają uwagę skalą,
bryłą i monumentalnością fasad. Są dobrze wkomponowane w układ prze-
strzenny miasta, widoczne z wielu punktów, nawet z pewną ostentacją de-
monstrujące swoją obecność. Było i jest to rozumiane jako świadoma dzia-
łalność prowadząca do zainteresowania, nawet zaimponowania odbiorcom
i w konsekwencji pozyskania nowych wyznawców i utwierdzenia wiernych,
co pozostaje w zgodzie z misją kaznodziejską i nauczycielską tego zakonu.
30 B a r t o s z e w i c z, dz. cyt., s. 139-142; S o b i e s z c z a ń s k i, dz. cyt., t. I,
s. 142.