DOI Heft:
Komunikaty
DOI Artikel:Rouba, Bogumiła J.; Witkowski, Michał: Emblematy maryjne w programie ideowym fresków Walentyna Żebrowskiego w kościele Bernardynów w Skępem: uwagi na temat ikonografii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.37084#0528
524
KOMUNIKATY
Czy istnieje jednak związek między szeregiem skępskich emblematów a główną
sceną sklepienia, który zachowując podstawowe, symboliczne znaczenie tych słowno-
-obrazowych przedstawień, nadawałby całości jednolitą interpretację?
W wyniku kwerendy ustalono, że centralne przedstawienie apoteozy Matki Boskiej
Królowej Aniołów jest uproszczoną kompozycją augsburskiego miedziorytu Sąd
Salomona Johanna Daniela Hertza starszego, która ilustruje tezę filozoficzną Antonie-
go Ostritza z Seminarium św. Wacława14. Rycina ta z kolei w dużej mierze opiera
się na układzie kompozycyjnym namalowanego ok. 1695 r. obrazu flamandzkiego
malarza Jana van Orley, przedstawiającego króla Williama III jako Salomona. Obraz,
który jest depozytem kolekcji państwowej w zbiorach pałacu Hampton Court pod
Londynem, stanowi natomiast kolejne ogniwo w długiej tradycji przedstawiania
tematu Sądu Salomona, w tym wypadku wywodzącej się od Rafaela15.
Centralne przedstawienie apoteozy Matki Boskiej Królowej Aniołów nie odnosi
się tylko do jednego z wezwań Litanii loretańskiej i nie jest to zarazem tylko wyko-
rzystanie graficznego wzoru. Należy zwrócić tu uwagę na serię considerationes
jezuity Franza Xaviera Dornna, dziekana we Friedbergu, zamieszczonych w augsbur-
skim wydaniu Litanii z 1751 r. Rozważania te podnoszą przede wszystkim sapien-
cjalną wymowę tekstu, kładąc nacisk na utożsamienie Maria = Sedes Sapientiae,
występujące już w sztuce wczesnochrześcijańskiej i popularne w XVIII w. w krajach
południowoniemieckichl6. I tak już w początkowym consideratio do pierwszego
„Kyrie eleison” litanii, czytamy:
I. „Święty Paweł tak niegdyś pisał do Hebrajczyków: „Przybliżmy się więc z
ufnością do tronu łaski, abyśmy otrzymali miłosierdzie [Hbr 4, 16J. Przez tenże tron
rozumieć można po pierwsze Chrystusa, jakby sprawcę łaski, prócz tego jednak
słowa te ponadto mogą oznaczać Tron Marii, która naturalnie zarówno Pozdrowie-
niem Anielskim jest Łaski pełna, i niczym klucz do skarbu niebieskiego; i stąd prze-
to jak bez klucza niełatwe skarbu zamknięcie, tak i bez życzliwości Marii trudniej
uzyskać łaskę”17.
14 Theses ex Universa Philosophia ąuas Deu Triuni et Sancti Eius Scicratas... Petre P. Io-
sepho Pleyer e Societate lesu ... Antonio Ostritz Bohemus Arnsdorffensis... Anno 11746], |w:]
A. F e c h t n e r o v a, Katalog grafickych listou univerz.itmch tez! ulozenych ve statui
knihovne ĆSR v Praze, Dfl I, s. 163 [opis], Dfl IV, Praha 1984, tabl. 112.
15 Government Art Collection, No. 4987, 271(h.) x 203(w.), zakupiony w 1959 r., inskryp-
cja „sbc”. Kwestia wzajemnych zależności tych trzech dzieł stanowi zupełnie odrębne zagad-
nienie, ale interesujący może być fakt, że temat sądu Salomona, który bardzo wcześnie zaczął
być interpretowany w duchu biblijnej egzegezy, otrzymał też interpretację świecką sądów
sprawiedliwych i był bardzo popularny na terenach protestanckich w obrazach umieszczanych
w gmachach sądów.
16 F. X. D o r n n, Litaniae Lauretanae ad beatae Mariae honorem..., Matthaeus Rieger,
Augustae Vindelicorum 1750. Dzieło miało co najmniej trzy wydania, zob. M. G. L e c h-
n e r, Sedes Sapientiae, [w:] Lexikon der Marienkiinde, Bd 5, s. 113-118; t a ż, Stichfolgen,
tamże, s. 300-301, gdzie wymienia J. H. Hertza obok innych wziętych augsburskich autorów
cyklów emblematycznych poświęconych Maryi, takich jak J. W. Baumgartner, J. G. Berg-
mtiller, bracia Klauber czy Gottfried Bernard Góz.
17 F. X. D o r n n, dz. cyt., Kyrie Eleison, Consideratio I-II. Ten i kolejne cytaty w tłu-
maczeniu M. Witkowskiego.
KOMUNIKATY
Czy istnieje jednak związek między szeregiem skępskich emblematów a główną
sceną sklepienia, który zachowując podstawowe, symboliczne znaczenie tych słowno-
-obrazowych przedstawień, nadawałby całości jednolitą interpretację?
W wyniku kwerendy ustalono, że centralne przedstawienie apoteozy Matki Boskiej
Królowej Aniołów jest uproszczoną kompozycją augsburskiego miedziorytu Sąd
Salomona Johanna Daniela Hertza starszego, która ilustruje tezę filozoficzną Antonie-
go Ostritza z Seminarium św. Wacława14. Rycina ta z kolei w dużej mierze opiera
się na układzie kompozycyjnym namalowanego ok. 1695 r. obrazu flamandzkiego
malarza Jana van Orley, przedstawiającego króla Williama III jako Salomona. Obraz,
który jest depozytem kolekcji państwowej w zbiorach pałacu Hampton Court pod
Londynem, stanowi natomiast kolejne ogniwo w długiej tradycji przedstawiania
tematu Sądu Salomona, w tym wypadku wywodzącej się od Rafaela15.
Centralne przedstawienie apoteozy Matki Boskiej Królowej Aniołów nie odnosi
się tylko do jednego z wezwań Litanii loretańskiej i nie jest to zarazem tylko wyko-
rzystanie graficznego wzoru. Należy zwrócić tu uwagę na serię considerationes
jezuity Franza Xaviera Dornna, dziekana we Friedbergu, zamieszczonych w augsbur-
skim wydaniu Litanii z 1751 r. Rozważania te podnoszą przede wszystkim sapien-
cjalną wymowę tekstu, kładąc nacisk na utożsamienie Maria = Sedes Sapientiae,
występujące już w sztuce wczesnochrześcijańskiej i popularne w XVIII w. w krajach
południowoniemieckichl6. I tak już w początkowym consideratio do pierwszego
„Kyrie eleison” litanii, czytamy:
I. „Święty Paweł tak niegdyś pisał do Hebrajczyków: „Przybliżmy się więc z
ufnością do tronu łaski, abyśmy otrzymali miłosierdzie [Hbr 4, 16J. Przez tenże tron
rozumieć można po pierwsze Chrystusa, jakby sprawcę łaski, prócz tego jednak
słowa te ponadto mogą oznaczać Tron Marii, która naturalnie zarówno Pozdrowie-
niem Anielskim jest Łaski pełna, i niczym klucz do skarbu niebieskiego; i stąd prze-
to jak bez klucza niełatwe skarbu zamknięcie, tak i bez życzliwości Marii trudniej
uzyskać łaskę”17.
14 Theses ex Universa Philosophia ąuas Deu Triuni et Sancti Eius Scicratas... Petre P. Io-
sepho Pleyer e Societate lesu ... Antonio Ostritz Bohemus Arnsdorffensis... Anno 11746], |w:]
A. F e c h t n e r o v a, Katalog grafickych listou univerz.itmch tez! ulozenych ve statui
knihovne ĆSR v Praze, Dfl I, s. 163 [opis], Dfl IV, Praha 1984, tabl. 112.
15 Government Art Collection, No. 4987, 271(h.) x 203(w.), zakupiony w 1959 r., inskryp-
cja „sbc”. Kwestia wzajemnych zależności tych trzech dzieł stanowi zupełnie odrębne zagad-
nienie, ale interesujący może być fakt, że temat sądu Salomona, który bardzo wcześnie zaczął
być interpretowany w duchu biblijnej egzegezy, otrzymał też interpretację świecką sądów
sprawiedliwych i był bardzo popularny na terenach protestanckich w obrazach umieszczanych
w gmachach sądów.
16 F. X. D o r n n, Litaniae Lauretanae ad beatae Mariae honorem..., Matthaeus Rieger,
Augustae Vindelicorum 1750. Dzieło miało co najmniej trzy wydania, zob. M. G. L e c h-
n e r, Sedes Sapientiae, [w:] Lexikon der Marienkiinde, Bd 5, s. 113-118; t a ż, Stichfolgen,
tamże, s. 300-301, gdzie wymienia J. H. Hertza obok innych wziętych augsburskich autorów
cyklów emblematycznych poświęconych Maryi, takich jak J. W. Baumgartner, J. G. Berg-
mtiller, bracia Klauber czy Gottfried Bernard Góz.
17 F. X. D o r n n, dz. cyt., Kyrie Eleison, Consideratio I-II. Ten i kolejne cytaty w tłu-
maczeniu M. Witkowskiego.