DOI Heft:
Artikuly
DOI Artikel:Zbańska, Marta: "Nie odwracaj się": esej o geście mitologicznym
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.37085#0325
ESEJ O GEŚCIE MITOLOGICZNYM
323
tocie wszechobecnych w kulturze - żeby wspomnieć tylko o uniwersalnej
metaforze funkcjonującej w potocznej mowie, czy szeroko rozumianej sztuce,
która w obrazie odwracającej się postaci znajduje coś frapującego, zarówno
ze względów czysto estetycznych i kompozycyjnych, jak i z uwagi na specy-
fikę trudnego do uchwycenia i opisania „stanu duszy” w tym konkretnym
• 35
momencie .
Przytoczone mity, legendy i opowieści stanowią, w moim przekonaniu,
dowód na istnienie w zbiorowej wyobraźni ludzkiej archetypowego, symbo-
licznego obrazu odwracającej się wbrew zakazowi postaci. Motyw ten pojawia
się w nich nieprzypadkowo, tak jak i same opowieści - choć kulturowo od-
mienne - wykazują wyraźne podobieństwo. Gdybyśmy poddali je pewnej
schematyzacji, otrzymalibyśmy ogólny „wzór” fabuły: 1. Bohater, który trwa
w jakimś działaniu lub stanie (wędrówka, tkanie, ucieczka, wyciąganie liny
z morza itd.), bohater zmierzający do celu (wyjście z Podziemi, wyszycie
scen na płótnie, opuszczenie Sodomy, zespolenie wysp itd.); 2. Zakaz lub
klątwa „nie odwracaj się” oraz ich złamanie (punkt kulminacyjny); 3. Fatalny
skutek odwrócenia się i spojrzenia wstecz (niepowodzenie, utrata, śmierć itd.).
Biorąc pod uwagę gest odwrócenia się jako symboliczny przejaw relacji
ciało-świat, można powiedzieć, że w pewnym sensie jest to „zakłócenie”
rzeczywistości, diametralna zmiana perspektywy, która wprowadza niepokoją-
cą dynamikę. „Póki ktoś kroczy naprzód i nie ogląda się za siebie, unika
niebezpieczeństwa”, ponieważ kroczyć - zarówno dosłownie, jak i metafo-
rycznie - można tylko przed siebie, a każde zakłócenie tego naturalnego
porządku staje się niebezpieczeństwem stracenia z oczu obranego celu. Nie
35
Dotyczy to zarówno przedstawień znanych „odwracających się”, które wymieniłam we
wcześniejszych przypisach, jak i - jeśli pozwolimy sobie na swobodną interpretację - przed-
stawień, które nie nawiązują wprost do tego mitycznego toposu, ale kryją w sobie tajemnicę
dyskretnego „spoglądania przez ramię” ku widzowi. Motyw odwracania się znajduje także
swoje odbicie w teorii sztuki, szczególnie zaś odwrócenie się Orfeusza - np. w eseju Jacka
Trznadla Spojrzeć na Eurydykę, poświęconemu książce Rolanda Barthesa Światło obrazu. Uwa-
gi o fotografii. Mit o Orfeuszu został wykorzystany do opisania roli fotografii - szczególnie
zaś moment odwrócenia się, ostatniego spojrzenia na Eurydykę i zatrzymania jej obrazu w pa-
mięci poety. W metaforyczny sposób do odwrócenia się Orfeusza została porównana również
sztuka w ogóle, jako „unieruchamiające spojrzenie na Eurydykę”: „Fotografia byłaby więc [...]
jedynym możliwym obrazem Eurydyki jeszcze żywej i już martwej, skoro spojrzało na nią oko
Orfeusza. Fotografia taka jest tu jakby przedziwną pamięcią Orfeusza, pamięcią o Eurydyce
już prawie wyprowadzonej z ciemności na światło, ale w tym momencie zatrzymanej i umar-
łej”. Zob.: Spojrzeć na Eurydykę. Szkice literackie, Kraków: Wydawnictwo Arcana 2003. Cy-
tat według strony internetowej: http://www.jacektrznadel.pl/index.php?option=com_content
&task=view&id=28&Itemid=31
323
tocie wszechobecnych w kulturze - żeby wspomnieć tylko o uniwersalnej
metaforze funkcjonującej w potocznej mowie, czy szeroko rozumianej sztuce,
która w obrazie odwracającej się postaci znajduje coś frapującego, zarówno
ze względów czysto estetycznych i kompozycyjnych, jak i z uwagi na specy-
fikę trudnego do uchwycenia i opisania „stanu duszy” w tym konkretnym
• 35
momencie .
Przytoczone mity, legendy i opowieści stanowią, w moim przekonaniu,
dowód na istnienie w zbiorowej wyobraźni ludzkiej archetypowego, symbo-
licznego obrazu odwracającej się wbrew zakazowi postaci. Motyw ten pojawia
się w nich nieprzypadkowo, tak jak i same opowieści - choć kulturowo od-
mienne - wykazują wyraźne podobieństwo. Gdybyśmy poddali je pewnej
schematyzacji, otrzymalibyśmy ogólny „wzór” fabuły: 1. Bohater, który trwa
w jakimś działaniu lub stanie (wędrówka, tkanie, ucieczka, wyciąganie liny
z morza itd.), bohater zmierzający do celu (wyjście z Podziemi, wyszycie
scen na płótnie, opuszczenie Sodomy, zespolenie wysp itd.); 2. Zakaz lub
klątwa „nie odwracaj się” oraz ich złamanie (punkt kulminacyjny); 3. Fatalny
skutek odwrócenia się i spojrzenia wstecz (niepowodzenie, utrata, śmierć itd.).
Biorąc pod uwagę gest odwrócenia się jako symboliczny przejaw relacji
ciało-świat, można powiedzieć, że w pewnym sensie jest to „zakłócenie”
rzeczywistości, diametralna zmiana perspektywy, która wprowadza niepokoją-
cą dynamikę. „Póki ktoś kroczy naprzód i nie ogląda się za siebie, unika
niebezpieczeństwa”, ponieważ kroczyć - zarówno dosłownie, jak i metafo-
rycznie - można tylko przed siebie, a każde zakłócenie tego naturalnego
porządku staje się niebezpieczeństwem stracenia z oczu obranego celu. Nie
35
Dotyczy to zarówno przedstawień znanych „odwracających się”, które wymieniłam we
wcześniejszych przypisach, jak i - jeśli pozwolimy sobie na swobodną interpretację - przed-
stawień, które nie nawiązują wprost do tego mitycznego toposu, ale kryją w sobie tajemnicę
dyskretnego „spoglądania przez ramię” ku widzowi. Motyw odwracania się znajduje także
swoje odbicie w teorii sztuki, szczególnie zaś odwrócenie się Orfeusza - np. w eseju Jacka
Trznadla Spojrzeć na Eurydykę, poświęconemu książce Rolanda Barthesa Światło obrazu. Uwa-
gi o fotografii. Mit o Orfeuszu został wykorzystany do opisania roli fotografii - szczególnie
zaś moment odwrócenia się, ostatniego spojrzenia na Eurydykę i zatrzymania jej obrazu w pa-
mięci poety. W metaforyczny sposób do odwrócenia się Orfeusza została porównana również
sztuka w ogóle, jako „unieruchamiające spojrzenie na Eurydykę”: „Fotografia byłaby więc [...]
jedynym możliwym obrazem Eurydyki jeszcze żywej i już martwej, skoro spojrzało na nią oko
Orfeusza. Fotografia taka jest tu jakby przedziwną pamięcią Orfeusza, pamięcią o Eurydyce
już prawie wyprowadzonej z ciemności na światło, ale w tym momencie zatrzymanej i umar-
łej”. Zob.: Spojrzeć na Eurydykę. Szkice literackie, Kraków: Wydawnictwo Arcana 2003. Cy-
tat według strony internetowej: http://www.jacektrznadel.pl/index.php?option=com_content
&task=view&id=28&Itemid=31