DOI Artikel:
Boczkowska, Anna: Dawid i Betsabe – Idea zwycięstwa i zbawienia w treściach nagrobka Kazimierza Jagiellończyka Wita Stwosza
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0030
26
ANNA BOCZKOWSK.A
alegoryczny obraz rodzącej ziemi, wyrażający patrologiczną ideę przejścia zmarłego ze sfery materii
do sfery czystej duchowości poprzez ponowne narodziny59.
Najtrafniejszą znalezioną przez M. Skubiszewską analogią obrazową jest konkretna postać kobieca,
ubrana we współczesny strój, przedstawiona na glinianym modelu pieczęci z 1440 г., wykonanym
w Nadrenii60. Głowa kobiety owinięta w zawój przypomina głowę kobiety z medalionu Wita
Stwosza. Tego typu przedstawienia oraz wizerunki rodzących, spotykane w medycznych traktatach,
wskazane przez M. Skubiszewską (il. 14), stanęły niewątpliwie u podstaw idei obrazowej medalionu.
Ale najważniejszym, bo rozstrzygającym treść przedstawienia zbiorem analogii są piętnastowieczne
wyobrażenia nagiej Betsabe w kąpieli, w zawoju na głowie, której przygląda się król Dawid
w stroju uroczystym (il. 15). W przedstawieniach tych miniaturzyści podkreślali obnażone łono
Betsabe jako przyszłej matki Salomona. O tym, że taki był właśnie zamysł fundatorów nagrobka,
świadczy analogiczne jak w miniaturach unikalne zestawienie nagiej kobiety z postacią monarchy
przybranego w królestwie szaty (il. 15, 16). Na piersi Kazimierza Jagiellończyka jako Dawida-
-założyciela „świętej dynastii", widnieje zatem rodząca królowa — Betsabe, jako matka dynastycznej
rodziny. W symbolice tej zawarty został najważniejszy motyw liturgii świąt maryjnych, wywodzący
się z komentarzy do 44 psalmu Dawida — motyw wybranej oblubienicy królewskiej, a także motyw
wielkiego miłosierdzia Boga Stwórcy, który z miłości do człowieka nie tylko wybaczył Dawidowi
popełniony przez niego grzech, ale zesłał Odkupiciela z jego rodu w porządku ludzkim, aby
wyleczył rany grzechu pierworodnego poprzez wcielenie. Ten motyw wywodził się z komentarzy
do psalmu 50. napisanego przez Dawida po spotkaniu z Betsabe. w których pojawia się symbolika
medyczna. W idei „uleczenia" z grzechu i narodzin z łona matki nowego człowieka, wyrażonej
w komentarzach do tego psalmu, należy zatem upatrywać źródła inspiracji dla koncepcji przed-
stawienia polskiego monarchy jako Dawida z rodzącą Betsabe — obrazu symbolicznego, który wy-
wodzi się zarówno z ilustracji do tego psalmu, jak i z traktatów medycznych. Tak jak ciało
i krew Chrystusa-Króla królów uświęciły królewski majestat Kazimierza Jagiellończyka-Dawida,
tak macierzyństwo Betsabe pozwoliło Elżbiecie na uczestnictwo w soterologicznej tajemnicy dziewi-
czego macierzyństwa. Miłość królowej niebios Marii, wybranej przez Boga następczyni królowej
Betsabe, do małżonka — Chrystusa — nowego Dawida, stała się egzemplarycznym wzorem chrześci-
jańskiej miłości męża do żony, która poprzez dziedzictwo Matki Bożej zyskiwała swą nieskażoną
grzechem dziewiczą czystość61. W poczytnych komentarzach do Psalmów Dawida i Pieśni nad
pieśniami postać Marii-Eklezji-Oblubienicy Chrystusa porównana została do chrześcijańskiej duszy
(anima Christiana), przedstawianej, właśnie w ilustracjach do psalmów, zarówno w postaci nagiego
dziecka, jak i w postaci kobiety62. Chrystus — nowy Dawid narodzony z łona Oblubienicy, stawał
się nie tylko zwycięskim obrońcą i wyzwolicielem chrześcijańskich państw, ale także upragnionym
przez Oblubienicę-animę ukochanym „małżonkiem duszy" {sponsus animae)63. Zgodnie z tym zbiorem
obiegowych idei król Kazimierz Jagiellończyk przedstawiony został na kapitelu jako Dawid-
-Chrystus zwycięzca — „upragniony", „ręką mocny", a na płycie wierzchniej grobowca jako król
59 Skubiszewska, op. cit., s. 140; Kowalczyk, op. cit, s. 251, odrzuca teologiczne pojęcie czystej duchowości
i uważa, że rodząca kobieta jest neoplatońskim symbolem duszy zmarłego, która unosi się z płomieni ku Wiecznemu
Światłu. Hipoteza ta oparta została na treściach cytowanego epicedium L. Corvinusa. Skubiszewski jest pierwszym
autorem (op. cit., s. 39), który powiązał symbolikę medalionu z postacią królowej matki. Rodząca królowa pełni
funkcję alegorii płodności, a zarazem wyraża ideę dynastycznych roszczeń. Szlachetne kamienie wokół jej postaci symboli-
zują jej liczne potomstwo.
60 Skubiszewska, op. cit., s. 136, fig. 18.
61 Zob. D. Frey, Ein neu entdecktes romanisches Tympanonrelief, „Zeitschrift des deutschen Vereins fur Kunstwissenschaft",
II, s. 496-518; O. Gillen, Christus und die Sponsa, „Die christliche Kunst", XXXIII, 1937, s. 202; E. Kunoth-Leifels,
Balhseba, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, Wien 1968. col. 254-257; Z. Kępiński, Jan van Eyck, „Małżeństwo
Arnolfinich" czy Dawid i Betsabe, „Rocznik Historii Sztuki", X, 1974, s. 154-155.
62 Por. F. Kunoth-Leifelt, Uber die Darstellung der „Bathseba im Bade", „Studien zur Geschichte des Bildthemas"
(4: do XVII stulecia), Essen 1962, s. 3, passim; Miodońska, op. cit., s. 56, 76, 103, 120; R. Klibansky,
E. Panofsky, F. Saxl, Saturn and Melancholy, New York 1964, s. 287, il. 62.
63 Zob. Doctoris seraphici s. Bonaventurae, Opera omnia, Ad claras aquas Prope Florentiam, 1901, t. 8:
Sermo XXVI, s. 124: „Nativitas autem Christi ex utero describitur in hoc, quod additur: et ipse tanquam sponsus
procedens de thalamo suo. Dicitur autem Christus esse sponsus animae, sponsus Ecclesiae et sponsus naturae
assumatae, et hoc, quia unitur amore pudico, amore benevolo et amore perpetuo".
ANNA BOCZKOWSK.A
alegoryczny obraz rodzącej ziemi, wyrażający patrologiczną ideę przejścia zmarłego ze sfery materii
do sfery czystej duchowości poprzez ponowne narodziny59.
Najtrafniejszą znalezioną przez M. Skubiszewską analogią obrazową jest konkretna postać kobieca,
ubrana we współczesny strój, przedstawiona na glinianym modelu pieczęci z 1440 г., wykonanym
w Nadrenii60. Głowa kobiety owinięta w zawój przypomina głowę kobiety z medalionu Wita
Stwosza. Tego typu przedstawienia oraz wizerunki rodzących, spotykane w medycznych traktatach,
wskazane przez M. Skubiszewską (il. 14), stanęły niewątpliwie u podstaw idei obrazowej medalionu.
Ale najważniejszym, bo rozstrzygającym treść przedstawienia zbiorem analogii są piętnastowieczne
wyobrażenia nagiej Betsabe w kąpieli, w zawoju na głowie, której przygląda się król Dawid
w stroju uroczystym (il. 15). W przedstawieniach tych miniaturzyści podkreślali obnażone łono
Betsabe jako przyszłej matki Salomona. O tym, że taki był właśnie zamysł fundatorów nagrobka,
świadczy analogiczne jak w miniaturach unikalne zestawienie nagiej kobiety z postacią monarchy
przybranego w królestwie szaty (il. 15, 16). Na piersi Kazimierza Jagiellończyka jako Dawida-
-założyciela „świętej dynastii", widnieje zatem rodząca królowa — Betsabe, jako matka dynastycznej
rodziny. W symbolice tej zawarty został najważniejszy motyw liturgii świąt maryjnych, wywodzący
się z komentarzy do 44 psalmu Dawida — motyw wybranej oblubienicy królewskiej, a także motyw
wielkiego miłosierdzia Boga Stwórcy, który z miłości do człowieka nie tylko wybaczył Dawidowi
popełniony przez niego grzech, ale zesłał Odkupiciela z jego rodu w porządku ludzkim, aby
wyleczył rany grzechu pierworodnego poprzez wcielenie. Ten motyw wywodził się z komentarzy
do psalmu 50. napisanego przez Dawida po spotkaniu z Betsabe. w których pojawia się symbolika
medyczna. W idei „uleczenia" z grzechu i narodzin z łona matki nowego człowieka, wyrażonej
w komentarzach do tego psalmu, należy zatem upatrywać źródła inspiracji dla koncepcji przed-
stawienia polskiego monarchy jako Dawida z rodzącą Betsabe — obrazu symbolicznego, który wy-
wodzi się zarówno z ilustracji do tego psalmu, jak i z traktatów medycznych. Tak jak ciało
i krew Chrystusa-Króla królów uświęciły królewski majestat Kazimierza Jagiellończyka-Dawida,
tak macierzyństwo Betsabe pozwoliło Elżbiecie na uczestnictwo w soterologicznej tajemnicy dziewi-
czego macierzyństwa. Miłość królowej niebios Marii, wybranej przez Boga następczyni królowej
Betsabe, do małżonka — Chrystusa — nowego Dawida, stała się egzemplarycznym wzorem chrześci-
jańskiej miłości męża do żony, która poprzez dziedzictwo Matki Bożej zyskiwała swą nieskażoną
grzechem dziewiczą czystość61. W poczytnych komentarzach do Psalmów Dawida i Pieśni nad
pieśniami postać Marii-Eklezji-Oblubienicy Chrystusa porównana została do chrześcijańskiej duszy
(anima Christiana), przedstawianej, właśnie w ilustracjach do psalmów, zarówno w postaci nagiego
dziecka, jak i w postaci kobiety62. Chrystus — nowy Dawid narodzony z łona Oblubienicy, stawał
się nie tylko zwycięskim obrońcą i wyzwolicielem chrześcijańskich państw, ale także upragnionym
przez Oblubienicę-animę ukochanym „małżonkiem duszy" {sponsus animae)63. Zgodnie z tym zbiorem
obiegowych idei król Kazimierz Jagiellończyk przedstawiony został na kapitelu jako Dawid-
-Chrystus zwycięzca — „upragniony", „ręką mocny", a na płycie wierzchniej grobowca jako król
59 Skubiszewska, op. cit., s. 140; Kowalczyk, op. cit, s. 251, odrzuca teologiczne pojęcie czystej duchowości
i uważa, że rodząca kobieta jest neoplatońskim symbolem duszy zmarłego, która unosi się z płomieni ku Wiecznemu
Światłu. Hipoteza ta oparta została na treściach cytowanego epicedium L. Corvinusa. Skubiszewski jest pierwszym
autorem (op. cit., s. 39), który powiązał symbolikę medalionu z postacią królowej matki. Rodząca królowa pełni
funkcję alegorii płodności, a zarazem wyraża ideę dynastycznych roszczeń. Szlachetne kamienie wokół jej postaci symboli-
zują jej liczne potomstwo.
60 Skubiszewska, op. cit., s. 136, fig. 18.
61 Zob. D. Frey, Ein neu entdecktes romanisches Tympanonrelief, „Zeitschrift des deutschen Vereins fur Kunstwissenschaft",
II, s. 496-518; O. Gillen, Christus und die Sponsa, „Die christliche Kunst", XXXIII, 1937, s. 202; E. Kunoth-Leifels,
Balhseba, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, Wien 1968. col. 254-257; Z. Kępiński, Jan van Eyck, „Małżeństwo
Arnolfinich" czy Dawid i Betsabe, „Rocznik Historii Sztuki", X, 1974, s. 154-155.
62 Por. F. Kunoth-Leifelt, Uber die Darstellung der „Bathseba im Bade", „Studien zur Geschichte des Bildthemas"
(4: do XVII stulecia), Essen 1962, s. 3, passim; Miodońska, op. cit., s. 56, 76, 103, 120; R. Klibansky,
E. Panofsky, F. Saxl, Saturn and Melancholy, New York 1964, s. 287, il. 62.
63 Zob. Doctoris seraphici s. Bonaventurae, Opera omnia, Ad claras aquas Prope Florentiam, 1901, t. 8:
Sermo XXVI, s. 124: „Nativitas autem Christi ex utero describitur in hoc, quod additur: et ipse tanquam sponsus
procedens de thalamo suo. Dicitur autem Christus esse sponsus animae, sponsus Ecclesiae et sponsus naturae
assumatae, et hoc, quia unitur amore pudico, amore benevolo et amore perpetuo".