Rocznik Historii Sztuki (16.1987)

DAWID I BETSABE. IDEA ZWYCIĘSTWA I ZBAWIENIA W TREŚCIACH NAGROBKA KAZIMIERZA JAGIELLOŃCZYKA

31

Jan Długosz i arcybiskup gnieźnieński Zbigniew Oleśnicki młodszy) oraz druga — nowożytna —
reprezentowana przez Jana Ostroroga i Filipa Kallimacha.

Skomplikowany, wielowarstwowy program ikonograficzny nagrobka, na który składają się za-
gadnienia filozofii i teologii politycznej, filozofii moralnej, psychologii, teorii sztuk i nauk oraz
patrystycznej filozofii chrześcijańskiej, był dziełem intelektualnej elity dworu i Akademii Krakowskiej,
jednej z najznakomitszych uczelni Europy, z najsłynniejszą katedrą matematyki i astronomii, w której
zdobywali wiedzę wybitni przedstawiciele uniwersytetów włoskich, niemieckich, francuskich83. Za
autorów programu nagrobka uznać należy fundatorów dzieła — króla i królową, Wita Stwosza
oraz bezpośrednich współpracowników i doradców króla: Zbigniewa Oleśnickiego84 oraz Filipa
Kallimacha, poetę, filozofa, dyplomatę. W dziele tym, powstałym w kręgu krakowskich humanistów
i uczonych, Wit Stwosz, jakkolwiek nawiązał do tradycyjnej formy gotyckich grobowców królewskich,
przestąpił próg stylistyczny i treściowy monumentalnej rzeźby późnego średniowiecza i stworzył arcy-
dzieło sztuki Odrodzenia na miarę takich jej dokonań, jak pomnik nagrobny Sykstusa IV, dłuta
Antonio del Pollaiuolo, w bazylice Św. Piotra w Rzymie. Postać Kazimierza Jagiellończyka jako
Dawida-Chrystusa-cesarza i proroka założyciela nowej dynastii, wyrzeźbiona przez Wita Stwosza, jak-
kolwiek jest to postać zmarłego, siłą swej ekspresji psychologicznej, monumentalizmem, humanistycznym
poczuciem wysokiej godności człowieka równać się może z postacią Mojżesza Michała Anioła, wy-
rzeźbioną na nagrobku Juliusza 11.

ANEKS

PORTRET ARCYBISKUPA ZBIGNIEWA OLEŚNICKIEGO I EILIPA KALLIMACHA
NA NAGROBKU KAZIMIERZA JAGIELLOŃCZYKA WITA STWOSZA

Problemy, wynikłe ze związków ideowych i formalnych między nagrobkiem króla Władysława Jagiełły (1434) i jego
syna króla Kazimierza Jagiellończyka (1492). wymagają szczegółowych badań. Na uwagę zasługuje formalne podobieństwo

83 Por. K. Morawski, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego, t. 2, Kraków 1900; Uniwersytet krakowski jako między-
narodowy ośrodek studiów astronomicznych na przełomie XV i XV] stulecia, [w:] Odrodzenie w Polsce. Historia Sauk i. cz. 2.
Warszawa 1956, s. 79-80: J. Garbacik, Ognisko nauki i kultury renesansowej 1470-1520. [w:] Dzieje Uniwersytetu
Jagiellońskiego w latach 1364-1764, t. 1, Kraków 1964; R. Bugaj, Nauki tajemne u Polsce w dobie Odrodzenia, Wrocław
1976. s. 89 n.

84 W kwaterze tumby nagrobka, umieszczonej pod stopami króla, Wit Stwosz wyrzeźbił herb Królestwa w otoczeniu
dwóch postaci. Rysy ich mają charakter wybitnie portretowy. Twarz duchownego w piusce. jak wykazało badanie
porównawcze wykonane na videocomparatorze. jest portretem arcybiskupa gnieźnieńskiego Zbigniewa Oleśnickiego (zob.
Aneks — Portret arcybiskupa Zbigniewa Oleśnickiego i Filipa Kallimacha). Przedstawienie postaci Oleśnickiego po lewej
stronie herbu Korony, a więc po tej samej stronie co postaci arcybiskupa Mikołaja Trąby na nagrobku Władysława
Jagiełły, wskazuje, że autorzy programu ikonograficznego nagrobka Kazimierza Jagiellończyka w sposób świadomy na-
wiązali do utworzonego przez Pawła Włodkowica i wyłożonego podczas obrad soboru w Konstancji pojęcia „pruskiej
herezji". Arcybiskup Mikołaj Trąba stał bowiem na czele polskiego poselstwa i przez jakiś czas, jako jego naj-
ważniejszy przedstawiciel, pełnił na soborze funkcje przewodniczącego nacji germańskiej; por. L. Ehrlich, Rektor
Paweł Włodkowic, rzecznik obrony przeciw Krzyżakom, Kraków 1963, s. 17. Twórcy programu ikonograficznego nagrobka
Kazimierza Jagiellończyka w ten sposób uczcili pamięć prawno-politycznego zwycięstwa Pawła Włodkowica nad ideologią
krzyżackiego zakonu. Biorąc pod uwagę znaczenie, jakie odegrał wątek zwycięstwa nad Krzyżakami w programie iko-
nograficznym nagrobka, należy też rozpatrzyć możliwość portretowego ujęcia postaci Goliata. Jest to być może wizerunek
wielkiego mistrza Ludwika Erlichshausena, który złożył hołd królowi po jego wielkim zwycięstwie nad Krzyżakami
w wojnie trzynastoletniej. Przedstawienia postaci konkretnego wroga władcy mają bowiem długą tradycję w historii
rzeźby nagrobnej średniowiecza. Pojawia się ona w wariancie ikonograficznym postaci zmarłego i postaci dodatkowej pod
stopami. Tak np. na nagrobku margrabiów miśnieńskich, Dittmara i jego syna Gerona, wykonanym w 1340 r. w Nienburgu
nad Soławą, pod stopami Dittmara widnieje lew, a pod stopami Gerona wódz plemion połabskich. Na nagrobku
Henryka Pobożnego z kościoła Franciszkanów we Wrocławiu, wykonanym w latach 1383-1385, pod stopami księcia
widnieje Tatar, który pozbawił go życia odcinając mu głowę; por. J. Kębłowski, Pomniki Piastów Śląskich w dobie
średniowiecza. Wrocław 1971. s. 160. Jednakże — zdaniem prof. Boguckiej — Goliat jest alegorią wszystkich zwycięstw Kazimie-
rza Jagiellończyka, tych nad krzyżakami, jak i nad Muzułmanami. W związku z tym wyklucza ona portretowe ujęcie
postaci Goliata. Za tezą tą przemawia przedstawienie postaci Filipa Kallimacha w turbanie po prawej stronie herbu
Korony.