DOI Artikel:
Szczepkowska-Naliwajek, Kinga: Późnogotycka plastyka złotnicza w Prusach Królewskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0044
40
KINGA SZCZEPKOWSKA-NALIWAJEK.
szerzej stosowana tylko w ostatniej ćwierci XIV i w 1 poł. XV w. Do wybitnych dzieł plastyki
złotniczej stylu miękkiego należy Ukrzyżowanie na dyptyku komtura von Lorich, figury Chrystusa
Ukrzyżowanego z krzyży relikwiarzowych w Reszlu5 i w Tczewie6 oraz Pieta tczewska7. Styl
miękki reprezentują również hermy Św. Barbary w Czerwińsku8 i Św. Urszuli w Żarnowcu9
oraz posążki Marii z Dzieciątkiem na monstrancjach w Żukowie10 i w Pułtusku11, wykonane koło
połowy XV w. Odlewane lub repusowane figury Chrystusa, Marii, ewangelistów, świętych i aniołów
umieszczano wówczas na polach stopy (kielich w Orzechowie), w przecięciu ramion krzyży relikwia-
rzowych (Reszel, Tczew), zamykano w ozdobnych medalionach (krzyż relikwiarzowy w Toruniu 12),
prezentowano w głębokich niszach nodusów kapliczkowych (krzyż w Tczewie, kielich z kościoła
Bożego Ciała w Gdańsku13) lub też w rozbudowanych, architektonicznych retabulach monstracji
(Żukowo, Pułtusk). Otoczone ostrołukowymi arkadami, zdobiły także trzony licznych kielichów
gdańskich (kielich z 1426 r.l4, kielich z fundacji Andrzeja Kunischa15).
W 2 poł. XV w. plastyka złotnicza w Prusach Królewskich przestaje w zasadzie pełnić służebną
rolę dekoracyjną. W większości dzieł rolę tę przejmuje dekoracja grawerowana, odmiennie niż
w złotnictwie innych regionów, gdzie najczęściej stosowano dekorację reliefową. W tym czasie
plastyka złotnicza stała się w Prusach Królewskich samodzielnym środkiem wypowiedzi artystycznej,
realizującym się najpełniej w licznych srebrnych posągach i relikwiarzach w kształcie figur świętych.
W XV w. w samych tylko krzyżackich kaplicach zamkowych przechowywano dwadzieścia jeden
takich figur16. Nie wiemy niestety, z braku materiałów źródłowych, ile ich było wówczas w kościołach
parafialnych. Wiadomo17, że w 1526 r. kościół Mariacki w Gdańsku posiadał pięć figur „z naj-
czystszego złota" i aż dwadzieścia cztery srebrne złocone figury relikwiarzowe 18. W 3 ćwierci XVI w.
na ziemiach archidiakonatu pomorskiego i diecezji warmińskiej znajdowało się w sumie pięć złotych
i pięćdziesiąt siedem srebrnych, poświadczonych źródłowo, posągów i relikwiarzy figuralnych oraz
sześć herm19. Była to tylko część dzieł istniejących jeszcze około 1520 г., ponieważ wiele wyrobów
? Bôtticher, op. cit., s. 219-220, tabl. 1. Pozostawiona w kolorze'srebra figura Chrystusa ma około 25 cm wysokości;
tylko włosy, broda, korona cierniowa i perizonium były złocone.
6 J. Heise, Die В au- und Kunstdenkmàler der Provinz Westpreussen, Kreis Stargard, Danzig 1885, s. 170, cz. 2.
Figura Chrystusa ma okolo 16,5 cm wysokości.
7 Pełnoplastyczny posążek Piety, o wysokości około 5 cm, znajduje się w nodusie krzyża relikwiarzowego w Tczewie.
8 T. Mroczko. Czerwińska herma św. Barbary, „Studia Źródłoznawcze", XIX, 1974, s. 85-116, il. 2-4.
9 Ibid., s. 112 nn.. il. 16-17.
10 J. Heise. Die Bau- und Kunstdenkmàler der Provinz Westpreussen, Landkreis Danzig. Kreis Carthaus, Danzig 1884,
s. 31. cz. 8; monstrancje w Żukowie datowano dotychczas na 1537 r.
11 A. Bochnak. Eksport z miast pruskich w gląh Polski w zakresie rzemiosła artystycznego, |w:] „Studia Pomorskie"
t. 2, Wrocław 1957, s. 16 nn.. il. 9. Monstracja w Pułtusku była dotychczas datowana na koniec XV w.
12 Heise, op. cit., s. 315.
13 W. Drost, Kunstdenkmàler der Stadt Danzig, t. 3: Sankt Nicolai und andere Kirchen in Danzig, Stuttgart 1959,
s. 251-252, il. 185.
14 W. Drost, Kunstdenkmàler der Stadt Danzig, t. 4: Die Marienkirche in Danzig und ihre Kunstschatze, Stuttgart
1963, s. 115, il. 88-89.
15 J. M. Fritz, Gestochene Bilder. Gravierungen auf deutschen Goldschmiedearbeiten der Spdtgotik, Koln 1966, nr kat. 463,
il. 240.
16 Por. W. Ziesemer, Das grosse Amterbuch des Deutschen Ordens, Danzig 1921.
17 L. Red ner, Skizzen aus der Kirchengeschichte Danzigs, Danzig 1875, s. 11.
18 Np. katedra wawelska miała w 1563 r. tylko dwanaście srebrnych posążków; por. A. Bochnak, Inwentarz katedry
wawelskiej z roku 1563, Kraków 1979, s. XII oraz 11-14.
19 W oparciu o inwentarze kościelne i akta powizytacyjne z 3 ćwierci XVI w. ustalono, że w kościołach archidiako-
natu pomorskiego diecezji warmińskiej znajdowało się wówczas 16 posągów, wyobrażających Marię z Dzieciątkiem
(z czego siedem w kościele Mariackim w Gdańsku, sześć w kościołach elbląskich, po jednym w Pelplinie, Toruniu,
Żarnowcu); jedna grupa, przedstawiająca Zwiastowanie, która należała do Ławy Malborskiej w Dworze Artusa w Gdańsku;
dwie figury Aniołów z kaplicy Św. Barbary w kościele Mariackim w Gdańsku; figura Michała Archanioła w Elblągu.
Piętnaście posągów wyobrażało apostołów: św. Piotra (Reszel, Frombork i Gdańsk), św. Jakuba (Gdańsk i dwie figury
w Elblągu), św. Andrzeja (Frombork i Gdańsk), a ponadto św. Tomasza, Pawła, Szymona, Judę Tadeusza, Bartłomieja
(Gdańsk), św. Jana (Gdańsk i Toruń). Były też figury przedstawiające Chrystusa jako Zbawiciela Świata (Gdańsk)
oraz świętych: Brygidę, Walentyna, Bernarda (Gdańsk), Kazimierza (Toruń), Mikołaja (Elbląg), Annę, Marię Magdalenę
(Elbląg), Katarzynę (Toruń), Małgorzatę (Żarnowiec), Urszulę (Żarnowiec i Frombork) oraz cztery posągi wyobrażające
KINGA SZCZEPKOWSKA-NALIWAJEK.
szerzej stosowana tylko w ostatniej ćwierci XIV i w 1 poł. XV w. Do wybitnych dzieł plastyki
złotniczej stylu miękkiego należy Ukrzyżowanie na dyptyku komtura von Lorich, figury Chrystusa
Ukrzyżowanego z krzyży relikwiarzowych w Reszlu5 i w Tczewie6 oraz Pieta tczewska7. Styl
miękki reprezentują również hermy Św. Barbary w Czerwińsku8 i Św. Urszuli w Żarnowcu9
oraz posążki Marii z Dzieciątkiem na monstrancjach w Żukowie10 i w Pułtusku11, wykonane koło
połowy XV w. Odlewane lub repusowane figury Chrystusa, Marii, ewangelistów, świętych i aniołów
umieszczano wówczas na polach stopy (kielich w Orzechowie), w przecięciu ramion krzyży relikwia-
rzowych (Reszel, Tczew), zamykano w ozdobnych medalionach (krzyż relikwiarzowy w Toruniu 12),
prezentowano w głębokich niszach nodusów kapliczkowych (krzyż w Tczewie, kielich z kościoła
Bożego Ciała w Gdańsku13) lub też w rozbudowanych, architektonicznych retabulach monstracji
(Żukowo, Pułtusk). Otoczone ostrołukowymi arkadami, zdobiły także trzony licznych kielichów
gdańskich (kielich z 1426 r.l4, kielich z fundacji Andrzeja Kunischa15).
W 2 poł. XV w. plastyka złotnicza w Prusach Królewskich przestaje w zasadzie pełnić służebną
rolę dekoracyjną. W większości dzieł rolę tę przejmuje dekoracja grawerowana, odmiennie niż
w złotnictwie innych regionów, gdzie najczęściej stosowano dekorację reliefową. W tym czasie
plastyka złotnicza stała się w Prusach Królewskich samodzielnym środkiem wypowiedzi artystycznej,
realizującym się najpełniej w licznych srebrnych posągach i relikwiarzach w kształcie figur świętych.
W XV w. w samych tylko krzyżackich kaplicach zamkowych przechowywano dwadzieścia jeden
takich figur16. Nie wiemy niestety, z braku materiałów źródłowych, ile ich było wówczas w kościołach
parafialnych. Wiadomo17, że w 1526 r. kościół Mariacki w Gdańsku posiadał pięć figur „z naj-
czystszego złota" i aż dwadzieścia cztery srebrne złocone figury relikwiarzowe 18. W 3 ćwierci XVI w.
na ziemiach archidiakonatu pomorskiego i diecezji warmińskiej znajdowało się w sumie pięć złotych
i pięćdziesiąt siedem srebrnych, poświadczonych źródłowo, posągów i relikwiarzy figuralnych oraz
sześć herm19. Była to tylko część dzieł istniejących jeszcze około 1520 г., ponieważ wiele wyrobów
? Bôtticher, op. cit., s. 219-220, tabl. 1. Pozostawiona w kolorze'srebra figura Chrystusa ma około 25 cm wysokości;
tylko włosy, broda, korona cierniowa i perizonium były złocone.
6 J. Heise, Die В au- und Kunstdenkmàler der Provinz Westpreussen, Kreis Stargard, Danzig 1885, s. 170, cz. 2.
Figura Chrystusa ma okolo 16,5 cm wysokości.
7 Pełnoplastyczny posążek Piety, o wysokości około 5 cm, znajduje się w nodusie krzyża relikwiarzowego w Tczewie.
8 T. Mroczko. Czerwińska herma św. Barbary, „Studia Źródłoznawcze", XIX, 1974, s. 85-116, il. 2-4.
9 Ibid., s. 112 nn.. il. 16-17.
10 J. Heise. Die Bau- und Kunstdenkmàler der Provinz Westpreussen, Landkreis Danzig. Kreis Carthaus, Danzig 1884,
s. 31. cz. 8; monstrancje w Żukowie datowano dotychczas na 1537 r.
11 A. Bochnak. Eksport z miast pruskich w gląh Polski w zakresie rzemiosła artystycznego, |w:] „Studia Pomorskie"
t. 2, Wrocław 1957, s. 16 nn.. il. 9. Monstracja w Pułtusku była dotychczas datowana na koniec XV w.
12 Heise, op. cit., s. 315.
13 W. Drost, Kunstdenkmàler der Stadt Danzig, t. 3: Sankt Nicolai und andere Kirchen in Danzig, Stuttgart 1959,
s. 251-252, il. 185.
14 W. Drost, Kunstdenkmàler der Stadt Danzig, t. 4: Die Marienkirche in Danzig und ihre Kunstschatze, Stuttgart
1963, s. 115, il. 88-89.
15 J. M. Fritz, Gestochene Bilder. Gravierungen auf deutschen Goldschmiedearbeiten der Spdtgotik, Koln 1966, nr kat. 463,
il. 240.
16 Por. W. Ziesemer, Das grosse Amterbuch des Deutschen Ordens, Danzig 1921.
17 L. Red ner, Skizzen aus der Kirchengeschichte Danzigs, Danzig 1875, s. 11.
18 Np. katedra wawelska miała w 1563 r. tylko dwanaście srebrnych posążków; por. A. Bochnak, Inwentarz katedry
wawelskiej z roku 1563, Kraków 1979, s. XII oraz 11-14.
19 W oparciu o inwentarze kościelne i akta powizytacyjne z 3 ćwierci XVI w. ustalono, że w kościołach archidiako-
natu pomorskiego diecezji warmińskiej znajdowało się wówczas 16 posągów, wyobrażających Marię z Dzieciątkiem
(z czego siedem w kościele Mariackim w Gdańsku, sześć w kościołach elbląskich, po jednym w Pelplinie, Toruniu,
Żarnowcu); jedna grupa, przedstawiająca Zwiastowanie, która należała do Ławy Malborskiej w Dworze Artusa w Gdańsku;
dwie figury Aniołów z kaplicy Św. Barbary w kościele Mariackim w Gdańsku; figura Michała Archanioła w Elblągu.
Piętnaście posągów wyobrażało apostołów: św. Piotra (Reszel, Frombork i Gdańsk), św. Jakuba (Gdańsk i dwie figury
w Elblągu), św. Andrzeja (Frombork i Gdańsk), a ponadto św. Tomasza, Pawła, Szymona, Judę Tadeusza, Bartłomieja
(Gdańsk), św. Jana (Gdańsk i Toruń). Były też figury przedstawiające Chrystusa jako Zbawiciela Świata (Gdańsk)
oraz świętych: Brygidę, Walentyna, Bernarda (Gdańsk), Kazimierza (Toruń), Mikołaja (Elbląg), Annę, Marię Magdalenę
(Elbląg), Katarzynę (Toruń), Małgorzatę (Żarnowiec), Urszulę (Żarnowiec i Frombork) oraz cztery posągi wyobrażające