DOI Artikel:
Szczepkowska-Naliwajek, Kinga: Późnogotycka plastyka złotnicza w Prusach Królewskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0061
PÓŹNOGOTYCKA PLASTYKA ZŁOTNICZA W PRUSACH KRÓLEWSKICH
57
prawdopodobnie do kaplicy Bractwa przy kościele Mariackim w Gdańsku75. Był własnością pry-
watną Bractwa i zapewne dlatego, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, nie wymieniały go inwentarze
majątku kościoła.
Jakie były losy dzieła po wybuchu reformacji, nie udało się dotąd ustalić. Relikwiarz jest
niewielki i lekki, łatwy do ukrycia czy do przeniesienia. Prawdopodobnie jeszcze w XVI w.,
w każdym razie przed 1577 г., znajdował się już poza Gdańskiem, gdyż inaczej nie uniknąłby
przetopienia na cele wojenne76. Na cokole relikwiarza znajduje się napis, przypuszczalnie wskazu-
jący na miejsce przechowywania tego dzieła. Są to majuskułowe, wydrapane niezbyt wprawną
ręką litery, tworzące słowo: „Binderhofs". Krój liter pozwala przypuszczać, że napis pochodzi
z XVII w. Niestety miejscowości o takiej nazwie nie udało się zidentyfikować. Nie wiadomo
również, kiedy i w jakich okolicznościach relikwiarz dostał się do Piaseczna. Prawdopodobnie
stało się to między rokiem 1887 (inwentaryzacja Heisego, w której nie wymieniono zabytku)
a 1932 r. (artykuł Dettloffa).
Relikwiarz Św. Barbary w Piasecznie jest dziełem o wysokim poziomie artystycznym, starannie
i precyzyjnie wykonanym, nawet w najdrobniejszych szczegółach. Cechują go wyjątkowo harmo-
nijne proporcje i wyszukana, zróżnicowana kolorystyka. Chłodną karnację ciała podkreślają perły,
różnobarwne kamienie i złocone włosy. Lśniące, złote i srebrne płaszczyzny sukni i płaszcza są
skontrastowane z matową, ciemnoczerwoną podszewką, odbijającą od zielonej murawy pod stopami
świętej. Od pozostawionych w kolorze srebra ram architektonicznych na cokole relikwiarza odci-
nają się stojące w niszach złocone posążki świętych, umieszczone na tle ciemnoczerwonej tkaniny,
wypełniającej szklany cylinder z relikwiami.
Posążek św. Barbary wykazuje silne związki stylistyczne z rzeźbą pomorską początku XVI w.,
przede wszystkim z figurą tej samej świętej z szafy środkowej ołtarza Bractwa Czeladzi Szewskiej
z kościoła Mariackiego w Gdańsku. Ołtarz ten został przez B. Tuchołkę związany z warsztatem
Hansa Brandta77. Nie tylko obie figury są sobie pokrewne; w obu dziełach zbliżona jest ponadto
budowa ażurowej, wielobocznej wieży z zaznaczonym wątkiem ceglanym, z okrągłymi słupkami
i okrągłą wieżyczką wieńczącą.
Najbliższą analogię formalną dla posążku św. Barbary w Piasecznie stanowi jednak rzeźba
Marii z Dzieciątkiem, wykonana około 1500 г., a przechowywana obecnie w Muzeum Narodowym
w Gdańsku. W obu dziełach występuje ten sam typ pełnej twarzy, zbliżony jest też układ fałd
płaszcza, bardzo podobny jest krój obcisłej sukni, zebranej w stanie w drobne fałdki przytrzy-
mane paskiem. Figura piaseczyńska spokrewniona jest tajcże z wykonanym w środowisku gdańskim
posągiem św. Barbary w Papowie Biskupim, datowanym na 1 ćwierć XVI w.78
Św. Barbara w Piasecznie podobna jest również do postaci Marii z szafy głównej dawnego
wielkiego ołtarza katedry we Fromborku z 1504 г., dziele tak zwanego Mistrza Ołtarza Św. Wolf-
ganga, czynnego w Toruniu79. W obu figurach występuje analogiczny układ płaszcza, tworzącego
głęboką fałdę pod prawym łokciem, odwijającego się koncho watą, długą fałdą od lewego biodra
aż do prawej stopy. Analogicznie są rozwiązane korony Marii i św. Barbary, utworzone z luźno
przeplecionych gałązek.
Tak charakterystyczne dla srebrnej figury św. Barbary zebranie w talii fałd sukni w drobne
fałdki, przytrzymane z jednego boku paskiem, odnajdujemy tak w rzeźbie toruńskiej początku
XVI w. (por. na przykład postać Marii z Dzieciątkiem z kościoła Dominikanów w Toruniu.
75 Kaplica Św. Rajnolda mieściła się pod północną wieżą kościoła Mariackiego; powstała około 1400 г.; por. Drost.
op. cit., s. 65.
76 Por. Szczepko wska-Nal iwajek, op. cit., s. 88.
77 Ołtarz ten jest przechowywany w Muzeum Okręgowym w Toruniu jako depozyt Muzeum Narodowego w War-
szawie; por. P. Tuchołka, Z Zagadnień twórczości rzeźbiarskiej Hansa Brandta, „Rocznik Gdański", XXIV, 1965, s. 163
oraz J. Kruszelnicka, Zbiory gotyckiej rzeźby i malarstwa Muzeum Okręgowego w Toruniu, Toruń 1968, nr kat. 20. il. 17.
78 Rzeźba ta znajduje się w kościele' Św. Mikołaja w Papowie Biskupim, w dawnym powiecie chełmińskim; por.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11, z. 4. s. 116. il. 273.
79 A. Karłowska, Poliptyk jromborski i plastyka toruńska przełomu wieku XV i XVI, „Biuletyn Historii Sztuki".
XIX, 1957, nr 2, s. 188-190, il. 3.
8 - Rocznik Historii Sztuki t. XVI
57
prawdopodobnie do kaplicy Bractwa przy kościele Mariackim w Gdańsku75. Był własnością pry-
watną Bractwa i zapewne dlatego, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, nie wymieniały go inwentarze
majątku kościoła.
Jakie były losy dzieła po wybuchu reformacji, nie udało się dotąd ustalić. Relikwiarz jest
niewielki i lekki, łatwy do ukrycia czy do przeniesienia. Prawdopodobnie jeszcze w XVI w.,
w każdym razie przed 1577 г., znajdował się już poza Gdańskiem, gdyż inaczej nie uniknąłby
przetopienia na cele wojenne76. Na cokole relikwiarza znajduje się napis, przypuszczalnie wskazu-
jący na miejsce przechowywania tego dzieła. Są to majuskułowe, wydrapane niezbyt wprawną
ręką litery, tworzące słowo: „Binderhofs". Krój liter pozwala przypuszczać, że napis pochodzi
z XVII w. Niestety miejscowości o takiej nazwie nie udało się zidentyfikować. Nie wiadomo
również, kiedy i w jakich okolicznościach relikwiarz dostał się do Piaseczna. Prawdopodobnie
stało się to między rokiem 1887 (inwentaryzacja Heisego, w której nie wymieniono zabytku)
a 1932 r. (artykuł Dettloffa).
Relikwiarz Św. Barbary w Piasecznie jest dziełem o wysokim poziomie artystycznym, starannie
i precyzyjnie wykonanym, nawet w najdrobniejszych szczegółach. Cechują go wyjątkowo harmo-
nijne proporcje i wyszukana, zróżnicowana kolorystyka. Chłodną karnację ciała podkreślają perły,
różnobarwne kamienie i złocone włosy. Lśniące, złote i srebrne płaszczyzny sukni i płaszcza są
skontrastowane z matową, ciemnoczerwoną podszewką, odbijającą od zielonej murawy pod stopami
świętej. Od pozostawionych w kolorze srebra ram architektonicznych na cokole relikwiarza odci-
nają się stojące w niszach złocone posążki świętych, umieszczone na tle ciemnoczerwonej tkaniny,
wypełniającej szklany cylinder z relikwiami.
Posążek św. Barbary wykazuje silne związki stylistyczne z rzeźbą pomorską początku XVI w.,
przede wszystkim z figurą tej samej świętej z szafy środkowej ołtarza Bractwa Czeladzi Szewskiej
z kościoła Mariackiego w Gdańsku. Ołtarz ten został przez B. Tuchołkę związany z warsztatem
Hansa Brandta77. Nie tylko obie figury są sobie pokrewne; w obu dziełach zbliżona jest ponadto
budowa ażurowej, wielobocznej wieży z zaznaczonym wątkiem ceglanym, z okrągłymi słupkami
i okrągłą wieżyczką wieńczącą.
Najbliższą analogię formalną dla posążku św. Barbary w Piasecznie stanowi jednak rzeźba
Marii z Dzieciątkiem, wykonana około 1500 г., a przechowywana obecnie w Muzeum Narodowym
w Gdańsku. W obu dziełach występuje ten sam typ pełnej twarzy, zbliżony jest też układ fałd
płaszcza, bardzo podobny jest krój obcisłej sukni, zebranej w stanie w drobne fałdki przytrzy-
mane paskiem. Figura piaseczyńska spokrewniona jest tajcże z wykonanym w środowisku gdańskim
posągiem św. Barbary w Papowie Biskupim, datowanym na 1 ćwierć XVI w.78
Św. Barbara w Piasecznie podobna jest również do postaci Marii z szafy głównej dawnego
wielkiego ołtarza katedry we Fromborku z 1504 г., dziele tak zwanego Mistrza Ołtarza Św. Wolf-
ganga, czynnego w Toruniu79. W obu figurach występuje analogiczny układ płaszcza, tworzącego
głęboką fałdę pod prawym łokciem, odwijającego się koncho watą, długą fałdą od lewego biodra
aż do prawej stopy. Analogicznie są rozwiązane korony Marii i św. Barbary, utworzone z luźno
przeplecionych gałązek.
Tak charakterystyczne dla srebrnej figury św. Barbary zebranie w talii fałd sukni w drobne
fałdki, przytrzymane z jednego boku paskiem, odnajdujemy tak w rzeźbie toruńskiej początku
XVI w. (por. na przykład postać Marii z Dzieciątkiem z kościoła Dominikanów w Toruniu.
75 Kaplica Św. Rajnolda mieściła się pod północną wieżą kościoła Mariackiego; powstała około 1400 г.; por. Drost.
op. cit., s. 65.
76 Por. Szczepko wska-Nal iwajek, op. cit., s. 88.
77 Ołtarz ten jest przechowywany w Muzeum Okręgowym w Toruniu jako depozyt Muzeum Narodowego w War-
szawie; por. P. Tuchołka, Z Zagadnień twórczości rzeźbiarskiej Hansa Brandta, „Rocznik Gdański", XXIV, 1965, s. 163
oraz J. Kruszelnicka, Zbiory gotyckiej rzeźby i malarstwa Muzeum Okręgowego w Toruniu, Toruń 1968, nr kat. 20. il. 17.
78 Rzeźba ta znajduje się w kościele' Św. Mikołaja w Papowie Biskupim, w dawnym powiecie chełmińskim; por.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11, z. 4. s. 116. il. 273.
79 A. Karłowska, Poliptyk jromborski i plastyka toruńska przełomu wieku XV i XVI, „Biuletyn Historii Sztuki".
XIX, 1957, nr 2, s. 188-190, il. 3.
8 - Rocznik Historii Sztuki t. XVI