DOI article:
Szczepkowska-Naliwajek, Kinga: Późnogotycka plastyka złotnicza w Prusach Królewskich
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0069
PÓŹNOGOTYCKA PLASTYKA ZŁOTNICZA W PRUSACH KRÓLEWSKICH
65
z nienaturalnie wąskimi ramionami nie pozwalają na łączenie jej z relikwiarzem piaseczyńskim.
Herma żarnowiecka jest wcześniejsza; powstała na pewno przed rozprzestrzenieniem się stylu łamanego,
wkrótce po połowie XV w., zapewne w środowisku gdańskim. Natomiast wysoką, ażurową koronę
do hermy Św. Urszuli, zbudowaną z suchych, skręconych liści z wprawionymi w nie licznymi
drogimi kamieniami, wykonano dopiero w latach 1500-1510. Wskazują na to analogie z koroną
Marii na relikwiarzu ufundowanym do kościoła Św. Jana w Liineburgu, wykonanym w latach
1500-1510 przez miejscowego złotnika Hermana Worma91. Korona św. Urszuli jest oznakowana
puncą miejską Gdańska.
Relikwiarz hermowy Św. Idy w Lidzbarku Warmińskim pochodzi z 1 pol. XV w.92 Pierwotny
wyraz artystyczny tego dzieła został zniekształcony przez nieumiejętne przemalowanie oblicza świętej
i dodanie surowej w formie, neogotyckiej korony. Znajdujące się na cokole relikwiarza trybowane
plakietki, wyobrażające patronów lidzbarskiego kościoła — św. Piotra, św. Pawła oraz Marię Magda-
lenę, są wtórnie wmontowane. Pierwotnie przedstawiały one świętych w całej postaci i zostały
od dołu obcięte. Wskazywałoby to, że cokół relikwiarza miał inną niż obecnie formę lub też, że
plakietki pochodzą z innego dzieła złotniczego. Ta druga hipoteza jest bardziej prawdopodobna.
Plakietki bowiem są srebrne, gdy herma jest wykonana z blachy miedzianej. Plakiety lidzbarskie
są jednolite formalnie i należą do dzieł stylu miękkiego, wykonanych w 1 ćwierci XV w., zapewne
w warmińskim warsztacie złotniczym. Cechuje je dość wysoki poziom artystyczny.
Przeprowadzono tu pewne próby łączenia omawianych dzieł z lokalnymi ośrodkami złotniczymi,
istniejącymi na ziemiach dawnych Prus Królewskich. Te określenia warsztatowe pozostawiamy
jednak w sferze hipotez lub domniemań, ponieważ większość gotyckich dzieł złotniczych tego
regionu jest silnie ze sobą spokrewniona. Jest to przy tym zespół dzieł całkowicie anonimowych —
sporadycznie stosowano wówczas znaki miejskie; punce imienne występują bardzo rzadko i nie
można połączyć ich ze znanymi z imienia i nazwiska złotnikami, gdyż zachowane materiały
źródłowe z tego czasu dochowały się do naszych dni w stanie szczątkowym. W ciągu XV w.
największe znaczenie osiągnął niewątpliwie Gdańsk, który na przełomie XV/XVI w. był drugim
po Krakowie centrum sztuki złotniczej na ziemiach ówczesnego państwa polskiego. Z 2 poł. XV w.
znamy nazwiska 86 mistrzów, pracujących wówczas w Gdańsku, w 1 poł. XVI w. działało tam
około 60 warsztatów93.
Dla Torunia i Elbląga zachowane materiały źródłowe nie odzwierciedlają w pełni rzeczywistego
rozwoju obu ośrodków94. Wiadomo, że Elbląg był znakomicie rozwijającym się ośrodkiem sztuki
złotniczej, który ustępował jedynie gdańskiemu. O znacznej liczbie działających w Elblągu warsztatów
świadczy fakt założenia samodzielnego cechu już w 1385 r. W 1 poł. XV w. spisano statut
elbląskiego cechu złotników. Na przełomie XV/XVI w. cech ten był tak zamożny, że wyposażył
i, utrzymywał swą kaplicę p.w. Św. Tomasza przy kościele farnym95, podobnie jak to uczynili
złotnicy gdańscy, którzy mieli swą kaplicę przy kościele Mariackim już w 1430 r.
Podobnie złotnictwo toruńskie w końcu XIV w. i przez cały wiek XV stało na wysokim
poziomie. Odbiorcami wyrobów toruńskich mistrzów było bowiem nie tylko mieszczaństwo i miejscowe
duchowieństwo. W Toruniu zakupiono klejnoty, które wielki mistrz Konrad von Jungingen ofiaro-
wał Annie, żonie wielkiego księcia litewskiego Witolda. Z usług toruńskich złotników korzystał
także biskup kujawski Jan Kropidło, jak również kapituły w Gnieźnie i we Włocławku. W okresie
91 Stiftung Preussischer Kulturbesitz, Staatlkhe Museen, Kunsîgewerhe-Muséum, Ausgewâhlte Werke, Berlin 1963. nr kat.
50. il. 50.
92 Herma z miedzi srebrzonej i złoconej, wysokość 54 cm. Restaurowana zapewne w 2 pol. XIX w.; por. Clasen,
op. cit., s. 266, nr kat. 200.
93 Por. E. von Czihak. Die Edelschmiedekunst fruherer- Zeiten in Preussen. cz. 2: Westpreusseu, Leipzig 1908, poz.
55-201 oraz nieznany Czihakowi złotnik Jakub Caluw, czynny w 1458 г.; por. P. Simson, Geschichte der Stadt Danzig,
Danzig 1913, s. 273.
94 Dla Torunia znamy z 1 poł. XV w. nazwiska 13 złotników, a z 2 poł. stulecia zachowały się wiadomości
tylko o dwóch przedstawicielach cechu złotników, którzy w 1476 r. reprezentowali interesy cechu przed Radą Miejską
Torunia; por. T. Jasiński, Rozwój zlołnictwa toruńskiego do końca XV u., „Acta Universitatis Nicolai Copernici,
Historia XI. Nauki Humanistyczno-Społeczne". z. 74. 1977. s. 51. Dla Elbląga z lat 1400-1450 znamy nazwiska tylko
6 złotników, a z 2 poł. XV w. jedynie dwóch. Natomiast z lat 1500-1550 odnotowano nazwiska 12 mistrzów; por.
Czihak, op. cit., s. 162 nn.
95 Czihak, op. cit., s. 147.
9 - Rocznik Historii Sztuki t. XVI
65
z nienaturalnie wąskimi ramionami nie pozwalają na łączenie jej z relikwiarzem piaseczyńskim.
Herma żarnowiecka jest wcześniejsza; powstała na pewno przed rozprzestrzenieniem się stylu łamanego,
wkrótce po połowie XV w., zapewne w środowisku gdańskim. Natomiast wysoką, ażurową koronę
do hermy Św. Urszuli, zbudowaną z suchych, skręconych liści z wprawionymi w nie licznymi
drogimi kamieniami, wykonano dopiero w latach 1500-1510. Wskazują na to analogie z koroną
Marii na relikwiarzu ufundowanym do kościoła Św. Jana w Liineburgu, wykonanym w latach
1500-1510 przez miejscowego złotnika Hermana Worma91. Korona św. Urszuli jest oznakowana
puncą miejską Gdańska.
Relikwiarz hermowy Św. Idy w Lidzbarku Warmińskim pochodzi z 1 pol. XV w.92 Pierwotny
wyraz artystyczny tego dzieła został zniekształcony przez nieumiejętne przemalowanie oblicza świętej
i dodanie surowej w formie, neogotyckiej korony. Znajdujące się na cokole relikwiarza trybowane
plakietki, wyobrażające patronów lidzbarskiego kościoła — św. Piotra, św. Pawła oraz Marię Magda-
lenę, są wtórnie wmontowane. Pierwotnie przedstawiały one świętych w całej postaci i zostały
od dołu obcięte. Wskazywałoby to, że cokół relikwiarza miał inną niż obecnie formę lub też, że
plakietki pochodzą z innego dzieła złotniczego. Ta druga hipoteza jest bardziej prawdopodobna.
Plakietki bowiem są srebrne, gdy herma jest wykonana z blachy miedzianej. Plakiety lidzbarskie
są jednolite formalnie i należą do dzieł stylu miękkiego, wykonanych w 1 ćwierci XV w., zapewne
w warmińskim warsztacie złotniczym. Cechuje je dość wysoki poziom artystyczny.
Przeprowadzono tu pewne próby łączenia omawianych dzieł z lokalnymi ośrodkami złotniczymi,
istniejącymi na ziemiach dawnych Prus Królewskich. Te określenia warsztatowe pozostawiamy
jednak w sferze hipotez lub domniemań, ponieważ większość gotyckich dzieł złotniczych tego
regionu jest silnie ze sobą spokrewniona. Jest to przy tym zespół dzieł całkowicie anonimowych —
sporadycznie stosowano wówczas znaki miejskie; punce imienne występują bardzo rzadko i nie
można połączyć ich ze znanymi z imienia i nazwiska złotnikami, gdyż zachowane materiały
źródłowe z tego czasu dochowały się do naszych dni w stanie szczątkowym. W ciągu XV w.
największe znaczenie osiągnął niewątpliwie Gdańsk, który na przełomie XV/XVI w. był drugim
po Krakowie centrum sztuki złotniczej na ziemiach ówczesnego państwa polskiego. Z 2 poł. XV w.
znamy nazwiska 86 mistrzów, pracujących wówczas w Gdańsku, w 1 poł. XVI w. działało tam
około 60 warsztatów93.
Dla Torunia i Elbląga zachowane materiały źródłowe nie odzwierciedlają w pełni rzeczywistego
rozwoju obu ośrodków94. Wiadomo, że Elbląg był znakomicie rozwijającym się ośrodkiem sztuki
złotniczej, który ustępował jedynie gdańskiemu. O znacznej liczbie działających w Elblągu warsztatów
świadczy fakt założenia samodzielnego cechu już w 1385 r. W 1 poł. XV w. spisano statut
elbląskiego cechu złotników. Na przełomie XV/XVI w. cech ten był tak zamożny, że wyposażył
i, utrzymywał swą kaplicę p.w. Św. Tomasza przy kościele farnym95, podobnie jak to uczynili
złotnicy gdańscy, którzy mieli swą kaplicę przy kościele Mariackim już w 1430 r.
Podobnie złotnictwo toruńskie w końcu XIV w. i przez cały wiek XV stało na wysokim
poziomie. Odbiorcami wyrobów toruńskich mistrzów było bowiem nie tylko mieszczaństwo i miejscowe
duchowieństwo. W Toruniu zakupiono klejnoty, które wielki mistrz Konrad von Jungingen ofiaro-
wał Annie, żonie wielkiego księcia litewskiego Witolda. Z usług toruńskich złotników korzystał
także biskup kujawski Jan Kropidło, jak również kapituły w Gnieźnie i we Włocławku. W okresie
91 Stiftung Preussischer Kulturbesitz, Staatlkhe Museen, Kunsîgewerhe-Muséum, Ausgewâhlte Werke, Berlin 1963. nr kat.
50. il. 50.
92 Herma z miedzi srebrzonej i złoconej, wysokość 54 cm. Restaurowana zapewne w 2 pol. XIX w.; por. Clasen,
op. cit., s. 266, nr kat. 200.
93 Por. E. von Czihak. Die Edelschmiedekunst fruherer- Zeiten in Preussen. cz. 2: Westpreusseu, Leipzig 1908, poz.
55-201 oraz nieznany Czihakowi złotnik Jakub Caluw, czynny w 1458 г.; por. P. Simson, Geschichte der Stadt Danzig,
Danzig 1913, s. 273.
94 Dla Torunia znamy z 1 poł. XV w. nazwiska 13 złotników, a z 2 poł. stulecia zachowały się wiadomości
tylko o dwóch przedstawicielach cechu złotników, którzy w 1476 r. reprezentowali interesy cechu przed Radą Miejską
Torunia; por. T. Jasiński, Rozwój zlołnictwa toruńskiego do końca XV u., „Acta Universitatis Nicolai Copernici,
Historia XI. Nauki Humanistyczno-Społeczne". z. 74. 1977. s. 51. Dla Elbląga z lat 1400-1450 znamy nazwiska tylko
6 złotników, a z 2 poł. XV w. jedynie dwóch. Natomiast z lat 1500-1550 odnotowano nazwiska 12 mistrzów; por.
Czihak, op. cit., s. 162 nn.
95 Czihak, op. cit., s. 147.
9 - Rocznik Historii Sztuki t. XVI