DOI article:
Bednarska, Jadwiga: Z dziejów polskiej ilustracji panegirycznej l połowy XVII wieku – problematyka formalna
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0076
72
JADWIGA BEDNARSKA
które bądź wchodzą w obręb ikonów emblematów lub są usytuowane obok nich. Wyłonić tu
można także grupę bardzo skomplikowanych przedstawień w najogólniejszym znaczeniu alego-
rycznych28, łączących różne typy wyobrażeń, jak sceny narracyjne oraz dewizy czy imprezy,
wszystko wzbogacone za pomocą figur mitologicznych, personifikacji, portretów czy postaci histo-
rycznych. W świetle dotychczasowych badań wiadomo, że grafika w dobie manieryzmu i baroku
była obok malarstwa freskowego tą domeną, gdzie przestawienia alegoryczne wystąpiły w swej
najbogatszej formie24. Trzecią obszerną grupę stanowią ryciny wyobrażające personifikacje, czasem
wzbogacone przez postacie historyczne i mitologiczne. Wyróżnia się tu szereg przedstawień, w których
istotny element .stanowią różne inskrypcje objaśniające30. Dalsze grupy tworzą różnorodne kom-
pozycje, w których centralną rolę odgrywa portret zbiorowy lub różne sceny narracyjne. Poza tym
wyłonić można tzw. hieroglifiki, a więc wyobrażenia w typie „hieroglifów okresu renesansu", które
często upodobniano do form słowno-obrazowych31.
W niniejszej pracy omówiono różnorodne źródła inspiracji, m. in. wpływ grafiki niderlandzkiej,
emblematyki zachodnioeuropejskiej, sygnetów drukarskich czy Hieroglifiki G. P. Valeriana. Ponadto
wskazano na takie źródła inspiracji wyobrażeń alegorycznych, jak personifikacje usytuowane w iko-
nach emblematów lub na kartach tytułowych obcych druków. Poza tym został omówiony problem
autorstwa rycin oraz podjęto próbę rozgraniczenia dzieł z importu od prac rodzimych rytowników.
Zarysowano także zagadnienie wierności realiom antyku i zwrócono uwagę na ryciny nawiązujące
do zrekonstruowanych pomników architektury starożytnej. Na końcu zajęto się zagadnieniem aktuali-
zacji i zaakcentowano pewne osobliwości czy odrębności tej dziedziny sztuki rytowniczej.
Zaledwie 8 na 45 panegiryków jest ilustrowanych drzeworytami. Prymat wiedzie w polskiej
ilustracji książkowej tego okresu technika miedziorytowa. Drzeworyty, zdobiące polskie panegiryki
1 pol. XVII w., wykazują pewne związki z ilustracją drzeworytową poprzedniego stulecia.
Analizując drzeworyty w trzech krakowskich panegirykach : S. Chłapowskiego z 160132, J. Jur-
kowskiego z 160533 oraz M. Buczkowskiego z 161934, należy stwierdzić, że ilustracja przedsta-
wiająca Muzę Erato na karcie tytułowej w epitalamium Jurkowskiego jest odbitką z klocka,
pochodzącego z XVI w. (il. 1). Ten sam drzeworyt znajduje się bowiem w tekście panegiryku
S. Grochowskiego, wydanego dla uczczenia momentu objęcia tronu przez Zygmunta III w 158835.
Identyczny drzeworyt, z odmienną inskrypcją informującą, że chodzi o Junonę, zdobi wspomniane
epitalamium Chłapowskiego. Uwagę zwracają też dwa drzeworyty Muz w panegiryku Buczkowskiego,
wyobrażające Melpomenę i zapewne Terpsychorę lub Talię36. Identyczne drzeworyty spotykamy
w epitalamium Chłapowskiego, lecz z inskrypcji nad rycinami wynika, że przedstawiają one w tym
28 W zbiorach literacko objaśnionych alegorii brak ścisłego związku miedzy słowem i obrazem (np. personifikacje
w Ikonologii C. Ripy stanowią zespół samo przez się zrozumiałych wyobrażeń). W emblematach dopiero tekst epigramatu
objaśnia właściwy sens przedstawienia (Heckscher-Wirth, Emblem, szp. 97-98. 101-102, 111-112, 210; Pelc, Obraz...,
s. 99-102; L. Kalinowski, Ikonołogia czy ikonografia. Termin ikonologii w badaniach nad sztuką Ervina Panofsky'ego,
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace z Historii Sztuki, 1972, nr 302, s. 5-33).
29 Held, op. cit., s. 355-357.
30 Ibid., s. 350.
31 Np. na rycinie w panegiryku braci Jakuba i Wojciecha Jastrzębskich poszczególne „figury", usytuowane na
powierzchni obelisku, posiadają krótkie inskrypcje przypominające lemmaty. Tekst panegiryku zawiera obszerne objaśnienie
wszystkich przedstawień, podobnie jak epigramaty emblematów (Pomian Gladius Capiti Taurino impactus..., wyd. J. Wolrab
w 1627 w Poznaniu).
3- St. Chłapowski, Epithalamium na wesele J.M. Pana Stanisława Dębińskiego z Dębian y Jey M. Pani Anny
Krzęckiey z Chlapowa... (wydano w drukarni Łazarzowey). Umieszczony w tym druku drzeworyt furii piekielnej Allecto
obok ilustracji trzech bogiń z Sądu Parysa miał specjalny cel. Chodziło o przypomnienie mitu o złotym jabłku, rzuconym
przez boginię Niezgody, by podkreślić pełnię harmonii, panującej wśród nowo zaślubionej pary.
33 J. Jurkowski, Lutnia na wesele Naiaśnieyszego y Niezwyciężonego Monarchy Zagmunta III... (wydano w Krakowie
w nie określonej bliżej drukarni).
34 M. Ch. Buczkowski, Andreothesia genethliaca... Andreae Tarło... (wydano u B. Skalskiego).
35 Panegiryk wydał Siebeneycher. Odbitka z tego klocka znajduje się u J. M uczk owsk iego. Zbiór odcisków
drzeworytów, Kraków 1849, nr 755.
36 Drzeworyt Muzy na odwrocie tej karty wyobraża zapewne Terpsychorę z lirą. jej głównym atrybutem. Z tekstu
panegiryku wynika jednak, że chodziło tu o Talię (atrybuty Muz szczegółowo omawia O. Navarre, Musae, [w:]
Ch. Daremberg — E. Saglio, Dictionnaire des antiquités grècques'et romaines, t. 3, cz. 2. Paris [b.d.]. s. 2063-2069).
JADWIGA BEDNARSKA
które bądź wchodzą w obręb ikonów emblematów lub są usytuowane obok nich. Wyłonić tu
można także grupę bardzo skomplikowanych przedstawień w najogólniejszym znaczeniu alego-
rycznych28, łączących różne typy wyobrażeń, jak sceny narracyjne oraz dewizy czy imprezy,
wszystko wzbogacone za pomocą figur mitologicznych, personifikacji, portretów czy postaci histo-
rycznych. W świetle dotychczasowych badań wiadomo, że grafika w dobie manieryzmu i baroku
była obok malarstwa freskowego tą domeną, gdzie przestawienia alegoryczne wystąpiły w swej
najbogatszej formie24. Trzecią obszerną grupę stanowią ryciny wyobrażające personifikacje, czasem
wzbogacone przez postacie historyczne i mitologiczne. Wyróżnia się tu szereg przedstawień, w których
istotny element .stanowią różne inskrypcje objaśniające30. Dalsze grupy tworzą różnorodne kom-
pozycje, w których centralną rolę odgrywa portret zbiorowy lub różne sceny narracyjne. Poza tym
wyłonić można tzw. hieroglifiki, a więc wyobrażenia w typie „hieroglifów okresu renesansu", które
często upodobniano do form słowno-obrazowych31.
W niniejszej pracy omówiono różnorodne źródła inspiracji, m. in. wpływ grafiki niderlandzkiej,
emblematyki zachodnioeuropejskiej, sygnetów drukarskich czy Hieroglifiki G. P. Valeriana. Ponadto
wskazano na takie źródła inspiracji wyobrażeń alegorycznych, jak personifikacje usytuowane w iko-
nach emblematów lub na kartach tytułowych obcych druków. Poza tym został omówiony problem
autorstwa rycin oraz podjęto próbę rozgraniczenia dzieł z importu od prac rodzimych rytowników.
Zarysowano także zagadnienie wierności realiom antyku i zwrócono uwagę na ryciny nawiązujące
do zrekonstruowanych pomników architektury starożytnej. Na końcu zajęto się zagadnieniem aktuali-
zacji i zaakcentowano pewne osobliwości czy odrębności tej dziedziny sztuki rytowniczej.
Zaledwie 8 na 45 panegiryków jest ilustrowanych drzeworytami. Prymat wiedzie w polskiej
ilustracji książkowej tego okresu technika miedziorytowa. Drzeworyty, zdobiące polskie panegiryki
1 pol. XVII w., wykazują pewne związki z ilustracją drzeworytową poprzedniego stulecia.
Analizując drzeworyty w trzech krakowskich panegirykach : S. Chłapowskiego z 160132, J. Jur-
kowskiego z 160533 oraz M. Buczkowskiego z 161934, należy stwierdzić, że ilustracja przedsta-
wiająca Muzę Erato na karcie tytułowej w epitalamium Jurkowskiego jest odbitką z klocka,
pochodzącego z XVI w. (il. 1). Ten sam drzeworyt znajduje się bowiem w tekście panegiryku
S. Grochowskiego, wydanego dla uczczenia momentu objęcia tronu przez Zygmunta III w 158835.
Identyczny drzeworyt, z odmienną inskrypcją informującą, że chodzi o Junonę, zdobi wspomniane
epitalamium Chłapowskiego. Uwagę zwracają też dwa drzeworyty Muz w panegiryku Buczkowskiego,
wyobrażające Melpomenę i zapewne Terpsychorę lub Talię36. Identyczne drzeworyty spotykamy
w epitalamium Chłapowskiego, lecz z inskrypcji nad rycinami wynika, że przedstawiają one w tym
28 W zbiorach literacko objaśnionych alegorii brak ścisłego związku miedzy słowem i obrazem (np. personifikacje
w Ikonologii C. Ripy stanowią zespół samo przez się zrozumiałych wyobrażeń). W emblematach dopiero tekst epigramatu
objaśnia właściwy sens przedstawienia (Heckscher-Wirth, Emblem, szp. 97-98. 101-102, 111-112, 210; Pelc, Obraz...,
s. 99-102; L. Kalinowski, Ikonołogia czy ikonografia. Termin ikonologii w badaniach nad sztuką Ervina Panofsky'ego,
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace z Historii Sztuki, 1972, nr 302, s. 5-33).
29 Held, op. cit., s. 355-357.
30 Ibid., s. 350.
31 Np. na rycinie w panegiryku braci Jakuba i Wojciecha Jastrzębskich poszczególne „figury", usytuowane na
powierzchni obelisku, posiadają krótkie inskrypcje przypominające lemmaty. Tekst panegiryku zawiera obszerne objaśnienie
wszystkich przedstawień, podobnie jak epigramaty emblematów (Pomian Gladius Capiti Taurino impactus..., wyd. J. Wolrab
w 1627 w Poznaniu).
3- St. Chłapowski, Epithalamium na wesele J.M. Pana Stanisława Dębińskiego z Dębian y Jey M. Pani Anny
Krzęckiey z Chlapowa... (wydano w drukarni Łazarzowey). Umieszczony w tym druku drzeworyt furii piekielnej Allecto
obok ilustracji trzech bogiń z Sądu Parysa miał specjalny cel. Chodziło o przypomnienie mitu o złotym jabłku, rzuconym
przez boginię Niezgody, by podkreślić pełnię harmonii, panującej wśród nowo zaślubionej pary.
33 J. Jurkowski, Lutnia na wesele Naiaśnieyszego y Niezwyciężonego Monarchy Zagmunta III... (wydano w Krakowie
w nie określonej bliżej drukarni).
34 M. Ch. Buczkowski, Andreothesia genethliaca... Andreae Tarło... (wydano u B. Skalskiego).
35 Panegiryk wydał Siebeneycher. Odbitka z tego klocka znajduje się u J. M uczk owsk iego. Zbiór odcisków
drzeworytów, Kraków 1849, nr 755.
36 Drzeworyt Muzy na odwrocie tej karty wyobraża zapewne Terpsychorę z lirą. jej głównym atrybutem. Z tekstu
panegiryku wynika jednak, że chodziło tu o Talię (atrybuty Muz szczegółowo omawia O. Navarre, Musae, [w:]
Ch. Daremberg — E. Saglio, Dictionnaire des antiquités grècques'et romaines, t. 3, cz. 2. Paris [b.d.]. s. 2063-2069).