DOI Artikel:
Bednarska, Jadwiga: Z dziejów polskiej ilustracji panegirycznej l połowy XVII wieku – problematyka formalna
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14539#0077
Z DZIEJÓW POLSKIEJ ILUSTRACJI PANEGIRYCZNEJ 1 POŁOWY XVII WIEKU
73
wypadku Pallas Atenę i Furię Allecto37. Przypuszczalnie obydwa drzeworyty są dziełem tego samego
rytownika, co wzmiankowany drzeworyt Junony. Potwierdzają to zarówno ich bliskie związki
stylistyczno-formalne, jak również sposób opracowania rysunku czy cieniowania za pomocą systemu
równoległych linii. Prawdopodobnie z tego samego cyklu ilustracji, odbitych ze starych klocków,
pochodzą jeszcze trzy drzeworyty z postaciami Muz — Uranią, Klio i prawdopodobnie Erato lub
Polihymnią38, zdobiące panegiryk Buczkowskiego i wykazujące wiele wspólnych cech z omówionymi
rycinami.
Różniąca się od tej grupy drzeworytów ilustracja Apolla, odznaczająca się wadliwym rysunkiem
i świadcząca o wielkiej nieporadności drzeworytnika, została zapewne dorobiona w oficynie B. Skalskie-
go ok. 1619 r. Wprawdzie tematy są antyczne, jednakże szaty postaci, mimo pewnych antykizu-
jących akcesoriów (np. rękawów spiętych fibulami, sandałów przypominających obuwie zwane calcem),
nawiązują do ubiorów obowiązujących w ostatniej ćwierci XVI w. Forma tych przedstawień jest
zdecydowanie sprzeczna ze stylem all'antica. Bezimienna drzeworytowa ilustracja wymienionych
panegiryków pod względem formalnym zbliża się do sztuki ludowej, o czym świadczy silna
prymitywizacja formy, mocno podkreślony kontur, płaszczyznowość ujęcia przedmiotów plastycz-
nych i brak perspektywy39.
Podobnie jak w innych dziedzinach sztuki polskiej, zwłaszcza w malarstwie i medalierstwie,
największy wpływ na ilustrację panegiryczną wywierała grafika niderlandzka. Na uwagę zasługują
drzeworytowe emblematy w panegiryku B. Paprockiego Pharus Sarmatica... z 1633 r. Źródłem
inspiracji dla tego nie znanego z nazwiska rytownika były miedzioryty ze znanej serii ośmiu
kompozycji, wyobrażających Siedem Cudów Świata. Serię rytował Philippe Galle według inwencji
wybitnego manierysty niderlandzkiego Martena Heemskereka w 1572 r.40 Pierwszy drzeworyt na
odwrocie karty tytułowej panegiryku był inspirowany przez rycinę, przedstawiającą fantastyczny
widok na latarnię morską na wyspie Faros (Pharos) k. Aleksandrii (il. 2-3). Poza tym rycinę
z lemmatem: „Pharos Europaei Delicii" wzorowano na miedziorycie z tej samej serii, przedstawiają-
cym budowle Babilonu z grobowcem Semiramidy. Również w drzeworytowym ikonie emblematu
z lemmatem: „Heroicae Pharos Fortitudinis" widać pewne (choć już mniej wyraźne) nawiązania
do miedziorytu wyobrażającego Kolosa Rodyjskiego. Poza tym także inne miedzioryty Philippe'a
Galle, m. in. rycina pochodząca z serii Memorabiliores Judaicae Gentis Clades, inspirowały pozostałe
ikony emblematów tego panegiryku41.
Najlepszy przykład powiązań stylistycznych z grafiką niderlandzką stanowi rycina zdobiąca pa-
negiryk H. Połubińskiego z 1635 r. (il. 4)42. Występujące tu personifikacje odznaczają się wydłużo-
nym kanonem i charakterystycznym wygięciem o cechach manierystycznych w kształcie litery S.
zgodnie z zasadą a la figura serpentinata. Również charakterystyczne jest silne wydłużenie i cho-
robliwe wygięcie ich palców, zwłaszcza u nóg. Cecha ta jest znamienna dla przedstawień figural-
nych w grafice Hendricka Goltziusa, zwłaszcza w okresie przypadającym na lata od 1585-1588, gdy
w jego twórczości datują się silne wpływy Bartolomeusa Sprangera43. Spośród licznych rycin Gol-
37 Można by sądzić, że przy wtórnym wykorzystaniu klocków z drzeworytami Muz w epitalamium Chłapowskiego,
w którym wyobrażają w tym wypadku boginie z Sądu Parysa i furię Allecto, ilustracje te umieszczono niezgodnie
z tekstem, bo dużo wcześniej — zamiast na końcu utworu, gdzie rzeczywiście występuje chór Muz gratulujących młodej
parze. Jednak przeczą temu inskrypcje, objaśniające nowe znaczenie przedstawień.
38 Z tekstu panegiryku wynika, że chodzi o Polihymnię, lecz prawdopodobnie wyobrażono tu muzę Erato, o czym
świadczą jej atrybuty: szal i lutnia (Navarre, Musae, s. 2070). Poza tym zachodzą wyraźne analogie między tą
ilustracją a drzeworytem Erato na karcie tytułowej w panegiryku Jurkowskiego.
39 Powyższą analizę przeprowadzono, biorąc pod uwagę ilustracje drzeworytowe wszystkich ośmiu panegiryków;
na podstawie K. Piwockiego. Drzeworyt ludowy и Polsce. Warszawa 1934, s. 141-143.
40 Ch. Le Blanc, Manuel de l'amateur d'estampes (reprint), t. 1, Amsterdam 1970. s. 265, seria nr 152-159, oraz
Y. W. H. Hollstein. Dutch and Flemish Etchings, Engravings wid Woodcuts. t. 7. Amsterdam |b.d.]. s. 80, z serii nr
414-421.
41 Np. miedzioryt przedstawiający Budowę wieży Bahel wg Heemskereka (Hollstein, op. cit.. s. 74, nr 12-32) oraz
inny miedzioryt tego artysty z 1569 ze sceną Zburzenia Babilonu. Wpływ obydwu miedziorytów widać w ikonie emblematu
z lemmatem: ..Pharos gen t il i t i i splendoris".
42 H. K. Połubiński, Deo Ter. Opt. Max. Fauente Cursus Philosophici Vladislaviani... (w oficynie Piotrkowczyka
w Krakowie, unikat BJ). Utwór ten zawiera dedykację panegiryczną, napisaną na cześć Kazimierza Leona Sapiehy.
4" E. K. J. Reznićek. Die Zeichnungcn von Hendrick Gohzius, ..Utrechtse Kunsthistorische Studien". VI. 1961. s. 290.
10 - Rocznik Historii Sztuki t. XVI
73
wypadku Pallas Atenę i Furię Allecto37. Przypuszczalnie obydwa drzeworyty są dziełem tego samego
rytownika, co wzmiankowany drzeworyt Junony. Potwierdzają to zarówno ich bliskie związki
stylistyczno-formalne, jak również sposób opracowania rysunku czy cieniowania za pomocą systemu
równoległych linii. Prawdopodobnie z tego samego cyklu ilustracji, odbitych ze starych klocków,
pochodzą jeszcze trzy drzeworyty z postaciami Muz — Uranią, Klio i prawdopodobnie Erato lub
Polihymnią38, zdobiące panegiryk Buczkowskiego i wykazujące wiele wspólnych cech z omówionymi
rycinami.
Różniąca się od tej grupy drzeworytów ilustracja Apolla, odznaczająca się wadliwym rysunkiem
i świadcząca o wielkiej nieporadności drzeworytnika, została zapewne dorobiona w oficynie B. Skalskie-
go ok. 1619 r. Wprawdzie tematy są antyczne, jednakże szaty postaci, mimo pewnych antykizu-
jących akcesoriów (np. rękawów spiętych fibulami, sandałów przypominających obuwie zwane calcem),
nawiązują do ubiorów obowiązujących w ostatniej ćwierci XVI w. Forma tych przedstawień jest
zdecydowanie sprzeczna ze stylem all'antica. Bezimienna drzeworytowa ilustracja wymienionych
panegiryków pod względem formalnym zbliża się do sztuki ludowej, o czym świadczy silna
prymitywizacja formy, mocno podkreślony kontur, płaszczyznowość ujęcia przedmiotów plastycz-
nych i brak perspektywy39.
Podobnie jak w innych dziedzinach sztuki polskiej, zwłaszcza w malarstwie i medalierstwie,
największy wpływ na ilustrację panegiryczną wywierała grafika niderlandzka. Na uwagę zasługują
drzeworytowe emblematy w panegiryku B. Paprockiego Pharus Sarmatica... z 1633 r. Źródłem
inspiracji dla tego nie znanego z nazwiska rytownika były miedzioryty ze znanej serii ośmiu
kompozycji, wyobrażających Siedem Cudów Świata. Serię rytował Philippe Galle według inwencji
wybitnego manierysty niderlandzkiego Martena Heemskereka w 1572 r.40 Pierwszy drzeworyt na
odwrocie karty tytułowej panegiryku był inspirowany przez rycinę, przedstawiającą fantastyczny
widok na latarnię morską na wyspie Faros (Pharos) k. Aleksandrii (il. 2-3). Poza tym rycinę
z lemmatem: „Pharos Europaei Delicii" wzorowano na miedziorycie z tej samej serii, przedstawiają-
cym budowle Babilonu z grobowcem Semiramidy. Również w drzeworytowym ikonie emblematu
z lemmatem: „Heroicae Pharos Fortitudinis" widać pewne (choć już mniej wyraźne) nawiązania
do miedziorytu wyobrażającego Kolosa Rodyjskiego. Poza tym także inne miedzioryty Philippe'a
Galle, m. in. rycina pochodząca z serii Memorabiliores Judaicae Gentis Clades, inspirowały pozostałe
ikony emblematów tego panegiryku41.
Najlepszy przykład powiązań stylistycznych z grafiką niderlandzką stanowi rycina zdobiąca pa-
negiryk H. Połubińskiego z 1635 r. (il. 4)42. Występujące tu personifikacje odznaczają się wydłużo-
nym kanonem i charakterystycznym wygięciem o cechach manierystycznych w kształcie litery S.
zgodnie z zasadą a la figura serpentinata. Również charakterystyczne jest silne wydłużenie i cho-
robliwe wygięcie ich palców, zwłaszcza u nóg. Cecha ta jest znamienna dla przedstawień figural-
nych w grafice Hendricka Goltziusa, zwłaszcza w okresie przypadającym na lata od 1585-1588, gdy
w jego twórczości datują się silne wpływy Bartolomeusa Sprangera43. Spośród licznych rycin Gol-
37 Można by sądzić, że przy wtórnym wykorzystaniu klocków z drzeworytami Muz w epitalamium Chłapowskiego,
w którym wyobrażają w tym wypadku boginie z Sądu Parysa i furię Allecto, ilustracje te umieszczono niezgodnie
z tekstem, bo dużo wcześniej — zamiast na końcu utworu, gdzie rzeczywiście występuje chór Muz gratulujących młodej
parze. Jednak przeczą temu inskrypcje, objaśniające nowe znaczenie przedstawień.
38 Z tekstu panegiryku wynika, że chodzi o Polihymnię, lecz prawdopodobnie wyobrażono tu muzę Erato, o czym
świadczą jej atrybuty: szal i lutnia (Navarre, Musae, s. 2070). Poza tym zachodzą wyraźne analogie między tą
ilustracją a drzeworytem Erato na karcie tytułowej w panegiryku Jurkowskiego.
39 Powyższą analizę przeprowadzono, biorąc pod uwagę ilustracje drzeworytowe wszystkich ośmiu panegiryków;
na podstawie K. Piwockiego. Drzeworyt ludowy и Polsce. Warszawa 1934, s. 141-143.
40 Ch. Le Blanc, Manuel de l'amateur d'estampes (reprint), t. 1, Amsterdam 1970. s. 265, seria nr 152-159, oraz
Y. W. H. Hollstein. Dutch and Flemish Etchings, Engravings wid Woodcuts. t. 7. Amsterdam |b.d.]. s. 80, z serii nr
414-421.
41 Np. miedzioryt przedstawiający Budowę wieży Bahel wg Heemskereka (Hollstein, op. cit.. s. 74, nr 12-32) oraz
inny miedzioryt tego artysty z 1569 ze sceną Zburzenia Babilonu. Wpływ obydwu miedziorytów widać w ikonie emblematu
z lemmatem: ..Pharos gen t il i t i i splendoris".
42 H. K. Połubiński, Deo Ter. Opt. Max. Fauente Cursus Philosophici Vladislaviani... (w oficynie Piotrkowczyka
w Krakowie, unikat BJ). Utwór ten zawiera dedykację panegiryczną, napisaną na cześć Kazimierza Leona Sapiehy.
4" E. K. J. Reznićek. Die Zeichnungcn von Hendrick Gohzius, ..Utrechtse Kunsthistorische Studien". VI. 1961. s. 290.
10 - Rocznik Historii Sztuki t. XVI