DOI Heft:
Część II. Sztuka późnośredniowieczna i wczesnonowożytna / Part II. Late Medieval and Early Modern Art
DOI Artikel:Sulikowska-Belczowska, Aleksandra: Ikony Jana Chrzciciela w kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie - ciało anioła, męczeńska śmierć, święte zwłoki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45361#0190
186
Sztuka późnośredniowieczna i wczesnonowożytna
palców, a zwłaszcza głowie, o której przechowywaniu informują źródła dotyczące klasztoru
Studyjskiego i kościoła w Faros12, gdzie miały znajdować się ponadto szaty, włosy, prawa ręka
i kij świętego (również używany w obrzędach cesarskich)13. Po IV krucjacie (1204) i upadku
Konstantynopola (1453) Rusini stracili bezpośredni dostęp do tych relikwii, ale w dalszym
ciągu - zwłaszcza w sensie symbolicznym - były one obecne w życiu Cerkwi.
Pytanie, jakie chciałabym postawić dotyczy tego, w jaki sposób tak tradycyjny i głęboko
osadzony w prawosławnej tradycji kult, jakim była część dla Jana Chrzciciela funkcjonował po
XVII wieku, w zmieniającej się i nacechowanej kryzysem rzeczywistości kultury rosyjskiej i tej
istniejącej na pograniczu łacińsko-prawosławnym, która powstała w wyniku unii brzeskiej.
Czy ów kult przyjmował elementy tradycji zachodniej, czy też zachowywał swoją szczególną
ortodoksyjną tożsamość, a w sferze ikonografii - odrębność? Na ile pojawiały się w nim nowe
elementy charakterystyczne dla bieżącej kultury rosyjskiej?
Święte ciało
Ikona pochodząca zapewne z Palechu, którą można datować na pieiwszą połowę XIX wie-
ku, przedstawia półpostać Jana Chrzciciela ze skrzydłami, zwróconego w trzech czwartych
w lewo, który w dłoni trzyma bogato zdobiony poterion (il. i)14. W nim znajduje się wyobra-
żenie ciała Chrystusa: nagiego leżącego na plecach dziecięcia z nogami podkulonymi i ręko-
ma podniesionymi ku górze. W tej ręce Jan trzyma również zwój z napisem: 3-^ -ł b a rłf h
C BA -feê A :'e 0 b A C 6 H ATHE I]1 E Æ.H B 3 6 1UI A ÏA H r ifc y H BC6T0 Ul I p A n 0 K A H ft tA H[1HE AHX
[...]. Drugą dłonią wskazuje na Jezusa, któremu towarzyszy monogram: Tc y T. Oblicze Jana
Chrzciciela pokryte jest licznymi głębokimi zmarszczkami, jego włosy są rozrzucone w nie-
ładzie, a u ramion zobaczyć można skrzydła. W górnej części kowczegu, z dwóch stron posta-
ci wypisane jest imię: CTKIH ÎUJzïNN’L ncREYS. Zarówno oblicze świętego, jego ręce,
jak również skrzydła i elementy odzieży rozjaśnia wewnętrzny blask. Wyobrażenie jest pełne
dynamiki, który to efekt został osiągnięty poprzez rozedrgane linie na włosach oraz brodzie,
zmarszczkach pokrywających oblicze Jana i włosiu futra, które ma na sobie i na fałdach jego
szaty. Skrzydła przy tym, jak gdyby utkane z wielokolorowych cienkich linii, wydają się nie-
materialne, zespolone ze złotym tłem ikony.
Ikony z założenia ukazują inną rzeczywistość. Wierni wierzą, że reprezentują świat nie-
dostępny dla ludzkich zmysłów w sposób stosowny do jego właściwości, a zatem głęboko
symboliczny, a zarazem taki, który odpowiada możliwościom poznawczym człowieka. Święci
są więc przedstawiani w sposób odległy od realizmu, ciała ich wydają się przemienione,
emanujące świetlistością, a przy tym ukształtowane w sposób niezgodny z zasadami anatomii.
Cielesność Jana Chrzciciela wyróżnia się jednak nawet na tle prawosławnej ikonografii świę-
tych. Elementem szczególnym nie są przy tym jedynie jego skrzydła, ale wyjątkowe połączenie
ascetycznych cech świętego, właściwej mu surowości z gwałtownością i napięciem emocjonal-
nym. Cielesność Jana Chrzciciela zdaje się niematerialna, pozbawiona ziemskiego ciężaru, co
12 A. Weyl Carr, op. cit., s. 161.
13 Michele Bacci, Relics of the Pharos Chapel: A View from the Latin West [w:J Vostochnohristianskie relikvii,
red. Aleksej M. Lidov, Progress-Tradicija, Moskva 2003, s. 244-245; zob. też Puteshestvie novgorodskago arhiepi-
skopa..., op. cit., s. 98.
14 Deska, szpongi, kowczeg, tempera, złocenia, 53,6 x 45 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. IK 81
MNW. Zob. B. Dąb-Kalinowska, Mifdzy Bizancjum a Zachodem..., op. cit., tab. VIII; Muzeum Narodowe w Warszawie.
Arcydzieła malarstwa, red. Dorota Folga-Januszewska, Arkady, Warszawa 2005, il. s. 71.
Sztuka późnośredniowieczna i wczesnonowożytna
palców, a zwłaszcza głowie, o której przechowywaniu informują źródła dotyczące klasztoru
Studyjskiego i kościoła w Faros12, gdzie miały znajdować się ponadto szaty, włosy, prawa ręka
i kij świętego (również używany w obrzędach cesarskich)13. Po IV krucjacie (1204) i upadku
Konstantynopola (1453) Rusini stracili bezpośredni dostęp do tych relikwii, ale w dalszym
ciągu - zwłaszcza w sensie symbolicznym - były one obecne w życiu Cerkwi.
Pytanie, jakie chciałabym postawić dotyczy tego, w jaki sposób tak tradycyjny i głęboko
osadzony w prawosławnej tradycji kult, jakim była część dla Jana Chrzciciela funkcjonował po
XVII wieku, w zmieniającej się i nacechowanej kryzysem rzeczywistości kultury rosyjskiej i tej
istniejącej na pograniczu łacińsko-prawosławnym, która powstała w wyniku unii brzeskiej.
Czy ów kult przyjmował elementy tradycji zachodniej, czy też zachowywał swoją szczególną
ortodoksyjną tożsamość, a w sferze ikonografii - odrębność? Na ile pojawiały się w nim nowe
elementy charakterystyczne dla bieżącej kultury rosyjskiej?
Święte ciało
Ikona pochodząca zapewne z Palechu, którą można datować na pieiwszą połowę XIX wie-
ku, przedstawia półpostać Jana Chrzciciela ze skrzydłami, zwróconego w trzech czwartych
w lewo, który w dłoni trzyma bogato zdobiony poterion (il. i)14. W nim znajduje się wyobra-
żenie ciała Chrystusa: nagiego leżącego na plecach dziecięcia z nogami podkulonymi i ręko-
ma podniesionymi ku górze. W tej ręce Jan trzyma również zwój z napisem: 3-^ -ł b a rłf h
C BA -feê A :'e 0 b A C 6 H ATHE I]1 E Æ.H B 3 6 1UI A ÏA H r ifc y H BC6T0 Ul I p A n 0 K A H ft tA H[1HE AHX
[...]. Drugą dłonią wskazuje na Jezusa, któremu towarzyszy monogram: Tc y T. Oblicze Jana
Chrzciciela pokryte jest licznymi głębokimi zmarszczkami, jego włosy są rozrzucone w nie-
ładzie, a u ramion zobaczyć można skrzydła. W górnej części kowczegu, z dwóch stron posta-
ci wypisane jest imię: CTKIH ÎUJzïNN’L ncREYS. Zarówno oblicze świętego, jego ręce,
jak również skrzydła i elementy odzieży rozjaśnia wewnętrzny blask. Wyobrażenie jest pełne
dynamiki, który to efekt został osiągnięty poprzez rozedrgane linie na włosach oraz brodzie,
zmarszczkach pokrywających oblicze Jana i włosiu futra, które ma na sobie i na fałdach jego
szaty. Skrzydła przy tym, jak gdyby utkane z wielokolorowych cienkich linii, wydają się nie-
materialne, zespolone ze złotym tłem ikony.
Ikony z założenia ukazują inną rzeczywistość. Wierni wierzą, że reprezentują świat nie-
dostępny dla ludzkich zmysłów w sposób stosowny do jego właściwości, a zatem głęboko
symboliczny, a zarazem taki, który odpowiada możliwościom poznawczym człowieka. Święci
są więc przedstawiani w sposób odległy od realizmu, ciała ich wydają się przemienione,
emanujące świetlistością, a przy tym ukształtowane w sposób niezgodny z zasadami anatomii.
Cielesność Jana Chrzciciela wyróżnia się jednak nawet na tle prawosławnej ikonografii świę-
tych. Elementem szczególnym nie są przy tym jedynie jego skrzydła, ale wyjątkowe połączenie
ascetycznych cech świętego, właściwej mu surowości z gwałtownością i napięciem emocjonal-
nym. Cielesność Jana Chrzciciela zdaje się niematerialna, pozbawiona ziemskiego ciężaru, co
12 A. Weyl Carr, op. cit., s. 161.
13 Michele Bacci, Relics of the Pharos Chapel: A View from the Latin West [w:J Vostochnohristianskie relikvii,
red. Aleksej M. Lidov, Progress-Tradicija, Moskva 2003, s. 244-245; zob. też Puteshestvie novgorodskago arhiepi-
skopa..., op. cit., s. 98.
14 Deska, szpongi, kowczeg, tempera, złocenia, 53,6 x 45 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. IK 81
MNW. Zob. B. Dąb-Kalinowska, Mifdzy Bizancjum a Zachodem..., op. cit., tab. VIII; Muzeum Narodowe w Warszawie.
Arcydzieła malarstwa, red. Dorota Folga-Januszewska, Arkady, Warszawa 2005, il. s. 71.