DOI Heft:
Część II. Sztuka późnośredniowieczna i wczesnonowożytna / Part II. Late Medieval and Early Modern Art
DOI Artikel:Sulikowska-Belczowska, Aleksandra: Ikony Jana Chrzciciela w kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie - ciało anioła, męczeńska śmierć, święte zwłoki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45361#0191
Aleksandra Sulikowska Ikony Jana Chrzciciela w kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie...
187
w pełni odpowiada określeniu, które pojawia się w hymnografii, nazywającej Jana „aniołem,
który w ciele na ziemi wśród ludzi przebywa”15 i „aniołem Bożym w cielesnej postaci”16.
Przyjmuje się, że to właśnie hymnografia była źródłem dla wyobrażeń świętego ze skrzyd-
łami, które powszechnie spotykane są w sztuce późno- i postbizantyjskiej. W sztuce ruskiej,
w której jednym z pierwszych wyobrażeń Anioła pustyni jest zapewne ikona z kręgu Teofana
Greka, datowana na koniec XIV wieku17 szerzej rozpowszechniło się ono poczynając od XVII
wieku zarówno w dużych ośrodkach (ikona ze szkoły jarosławskiej, pochodząca z soboru
Uspieńskiego w Jarosławiu18), jak i na prowincji (np. w tzw. szkole północnej)19.
Anielski wygląd Jana Chrzciciela wynika jednak również z tego, że funkcjonuje on po-
między różnymi sferami: jest posłańcem Boga, jak określa go Ewangelia według św. Marka20
i jak nazywali go teologowie wczesnochrześcijańscy, wiążąc jego osobę z przepowiedniami
zawartymi w Starym Testamencie, a zwłaszcza ostatniej jego księgi - proroka Malachiasza,
gdzie mówi się: „Oto Ja wyślę anioła mego, aby przygotował drogę przede Mną, a potem
nagle przybędzie do swej świątyni Pan, którego wy oczekujecie”21 (Ml 3,1). Wedle źródeł apo-
kryficznych na pustyni towarzyszyli Janowi aniołowie, którzy też przekazywali mu swoje
nauki22. Anielskość samego Jana następująco tłumaczył Otygenes: „Aniołowie Boga, którzy
zwą się »ludźmi«, nazywają się »aniołami« nie ze względu na swą naturę, ale z uwagi na swą
działalność”23 ■ Jan nazywany jest aniołem ponieważ jest bożym „wysłannikiem”24. Natomiast
Cyryl z Aleksandrii wiąże jego anielski obraz z misją „głosu wołającego na pustyni”25.
Jan Chrzciciel należy zatem do innego rodzaju istnień niż zwykli śmiertelnicy, a nawet
święci. Paul Evdokimov określa go mianem „gwałtownika, tą gwałtownością, która po-
chodzi od Chrystusa”26. Inaczej rzecz ujmując, można określić Jana Chrzciciela mianem
szaleńca bożego. Wygląd jego ciała, ze względu na ascetyzm oblicza, włosy w nieładzie
15 Franciszek Skaiyna z Potocka, Akatyst ku czci Jana, dostojnego i najchwalebniejszego Proroka, Poprzednika
i Chrzciciela Pańskiego [w:] Franciszek Skaryna z Potocka, Życie i pisma. Wybór tekstów, przeł. i oprać. Mariola Walczak-
-Mikołajczakowa, Aleksander Naumow, Gniezno 2007, s. 177; zob. Paul Evdokimov, Kobieta i zbawienie świata,
przeł. Elżbieta Wolicka, Poznań: W drodze 1991, s. 254; Grigorij I. Vzdornov, Ikona „Ioann Predtecha Angel Pustyni”
-pamjatnik krugaFeofana Greka, „Pamjatniki kultury. Novye otkiytija” 1975, s. 171.
16 Franciszek Skaryna z Potocka, Kanon Janowi Poprzednikowi [w:] idem, Życie i pisma..., op. cit., s. 184.
17 G.I. Vzdornov, op. cit., s. 171-179.
18 VeraG. Brjusova, Russkajazhivopis’ ipveka, Iskusstvo, Moskva 1984, tab. 68.
19 Ibidem, tab. 81.
20 „Jak jest napisane u proroka Izajasza: Oto Ja posyłam wysłańca mego przed Tobą; on przygotuje drogę
Twoją. Głos wołającego na pustyni: Przygotujcie drogę Panu, Jemu prostujcie ścieżki. Wystąpił Jan Chrzciciel na
pustyni i głosił chrzest nawrócenia na odpuszczenie grzechów” (M 1,2-4).
21 Por. „Oto Ja posyłam anioła przed tobą, aby cię strzegł w czasie twojej drogi i doprowadził cię do miejsca,
które ci wyznaczyłem” (Wj 23,20).
22 Żywot św. Jana Chrzciciela przypisywany biskupowi egipskiemu Serapionowi, przekł. ks. Mariusz Rosik
[w:] Apokryfy Nowego Testamentu, 1.1, Ewangelie apokryficzne, cz. 2, Sw. Józef i św. Jan Chrzciciel. Męka i zmartwych-
wstanie Jezusa. Wniebowzięcie Maryi, red. ks. Marek Starowieyski, Wydawnictwo WAM, Kraków 2003, s. 599 (1,17).
23 Komentarz do Ewangelii według św. Jana, cz. 1, przeł. Stanisław Kalinkowski, wstęp ks. Wincenty Myszor,
ks. Emil Stanula, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1981, s. 128 (XXIII, 145).
24 Tadros Y. Malaty, The Gospel According to Saint Mark, Coptic Orthodox Christian Center, Orange 2003,
s. 26-27.
25 Walter Haring, The Winged St. John the Baptist. Two Examples in American Collection, „The Art Bulletin”
1922, vol. 5, no. 2, s. 35-36.
26 P. Evdokimov, op. cit., s. 244.
187
w pełni odpowiada określeniu, które pojawia się w hymnografii, nazywającej Jana „aniołem,
który w ciele na ziemi wśród ludzi przebywa”15 i „aniołem Bożym w cielesnej postaci”16.
Przyjmuje się, że to właśnie hymnografia była źródłem dla wyobrażeń świętego ze skrzyd-
łami, które powszechnie spotykane są w sztuce późno- i postbizantyjskiej. W sztuce ruskiej,
w której jednym z pierwszych wyobrażeń Anioła pustyni jest zapewne ikona z kręgu Teofana
Greka, datowana na koniec XIV wieku17 szerzej rozpowszechniło się ono poczynając od XVII
wieku zarówno w dużych ośrodkach (ikona ze szkoły jarosławskiej, pochodząca z soboru
Uspieńskiego w Jarosławiu18), jak i na prowincji (np. w tzw. szkole północnej)19.
Anielski wygląd Jana Chrzciciela wynika jednak również z tego, że funkcjonuje on po-
między różnymi sferami: jest posłańcem Boga, jak określa go Ewangelia według św. Marka20
i jak nazywali go teologowie wczesnochrześcijańscy, wiążąc jego osobę z przepowiedniami
zawartymi w Starym Testamencie, a zwłaszcza ostatniej jego księgi - proroka Malachiasza,
gdzie mówi się: „Oto Ja wyślę anioła mego, aby przygotował drogę przede Mną, a potem
nagle przybędzie do swej świątyni Pan, którego wy oczekujecie”21 (Ml 3,1). Wedle źródeł apo-
kryficznych na pustyni towarzyszyli Janowi aniołowie, którzy też przekazywali mu swoje
nauki22. Anielskość samego Jana następująco tłumaczył Otygenes: „Aniołowie Boga, którzy
zwą się »ludźmi«, nazywają się »aniołami« nie ze względu na swą naturę, ale z uwagi na swą
działalność”23 ■ Jan nazywany jest aniołem ponieważ jest bożym „wysłannikiem”24. Natomiast
Cyryl z Aleksandrii wiąże jego anielski obraz z misją „głosu wołającego na pustyni”25.
Jan Chrzciciel należy zatem do innego rodzaju istnień niż zwykli śmiertelnicy, a nawet
święci. Paul Evdokimov określa go mianem „gwałtownika, tą gwałtownością, która po-
chodzi od Chrystusa”26. Inaczej rzecz ujmując, można określić Jana Chrzciciela mianem
szaleńca bożego. Wygląd jego ciała, ze względu na ascetyzm oblicza, włosy w nieładzie
15 Franciszek Skaiyna z Potocka, Akatyst ku czci Jana, dostojnego i najchwalebniejszego Proroka, Poprzednika
i Chrzciciela Pańskiego [w:] Franciszek Skaryna z Potocka, Życie i pisma. Wybór tekstów, przeł. i oprać. Mariola Walczak-
-Mikołajczakowa, Aleksander Naumow, Gniezno 2007, s. 177; zob. Paul Evdokimov, Kobieta i zbawienie świata,
przeł. Elżbieta Wolicka, Poznań: W drodze 1991, s. 254; Grigorij I. Vzdornov, Ikona „Ioann Predtecha Angel Pustyni”
-pamjatnik krugaFeofana Greka, „Pamjatniki kultury. Novye otkiytija” 1975, s. 171.
16 Franciszek Skaryna z Potocka, Kanon Janowi Poprzednikowi [w:] idem, Życie i pisma..., op. cit., s. 184.
17 G.I. Vzdornov, op. cit., s. 171-179.
18 VeraG. Brjusova, Russkajazhivopis’ ipveka, Iskusstvo, Moskva 1984, tab. 68.
19 Ibidem, tab. 81.
20 „Jak jest napisane u proroka Izajasza: Oto Ja posyłam wysłańca mego przed Tobą; on przygotuje drogę
Twoją. Głos wołającego na pustyni: Przygotujcie drogę Panu, Jemu prostujcie ścieżki. Wystąpił Jan Chrzciciel na
pustyni i głosił chrzest nawrócenia na odpuszczenie grzechów” (M 1,2-4).
21 Por. „Oto Ja posyłam anioła przed tobą, aby cię strzegł w czasie twojej drogi i doprowadził cię do miejsca,
które ci wyznaczyłem” (Wj 23,20).
22 Żywot św. Jana Chrzciciela przypisywany biskupowi egipskiemu Serapionowi, przekł. ks. Mariusz Rosik
[w:] Apokryfy Nowego Testamentu, 1.1, Ewangelie apokryficzne, cz. 2, Sw. Józef i św. Jan Chrzciciel. Męka i zmartwych-
wstanie Jezusa. Wniebowzięcie Maryi, red. ks. Marek Starowieyski, Wydawnictwo WAM, Kraków 2003, s. 599 (1,17).
23 Komentarz do Ewangelii według św. Jana, cz. 1, przeł. Stanisław Kalinkowski, wstęp ks. Wincenty Myszor,
ks. Emil Stanula, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1981, s. 128 (XXIII, 145).
24 Tadros Y. Malaty, The Gospel According to Saint Mark, Coptic Orthodox Christian Center, Orange 2003,
s. 26-27.
25 Walter Haring, The Winged St. John the Baptist. Two Examples in American Collection, „The Art Bulletin”
1922, vol. 5, no. 2, s. 35-36.
26 P. Evdokimov, op. cit., s. 244.