DOI issue:
Część III. Sztuka XIX wieku / Part III. Art of the Nineteenth Century
DOI article:Kozak, Anna: Portrety artystów przyjaciól w tradycji nazareńskiej w twórczości malarzy śląskich XIX wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.45361#0407
Anna Kozak
Portrety artystów przyjaciół
w tradycji nazareńskiej w twórczości
malarzy śląskich XIX wieku
Portret nie był gatunkiem pierwszoplanowym w twórczości nazareńczyków, jednak istniała
taka jego odmiana, którą uprawiali szczególnie często i która stała się niemal ich specjalnoś-
cią. Były to wizerunki artystów - kolegów i przyjaciół - wykonywane w technice olejnej lub
rysunkowej. O skali tego zjawiska świadczą wyniki badań wybitnego znawcy przedmiotu,
Hansa Gellera1. Doliczył się on ponad dwóch tysięcy portretów artystów niemieckich czyn-
nych w Rzymie w latach 1800-1830, wśród których większość stanowiły prace nazareńczy-
ków, głównie rysunki. Należy podkreślić, że zapoczątkowaną wówczas w tym kręgu tradycję
przedstawiania artystów przez artystów, kontynuowano w różnych ośrodkach nazarenizmu
w Niemczech, niekiedy jeszcze w drugiej połowie stulecia.
Zjawisko to wpisuje się w nurt romantycznego obrazu przyjaźni, omówionego przez Klausa
Lankheita w słynnej rozprawie Das Freundschaftsbild der Romantik2. Uczony ten wyróżnił
dwie jego odmiany - północną, reprezentowaną przez malarstwo portretowe Caspara Davida
Friedricha i Philippa Ottona Rungego oraz południową - która występowała w twórczości
nazareńczyków. Pomimo upływu czasu i nowych badań w dziedzinie romantyzmu, szereg jego
spostrzeżeń zachowuje do dziś swoją ważność. Dotyczy to przede wszystkim opisu przesłanek,
jakie doprowadziły do powstania portretów przyjaciół, a do których Lankheit zalicza zerwa-
nie z akademią, jak to miało miejsce w wypadku nazareńczyków, brak powiązań społecznych
i wiążące się z nim poczucie niepewności, trudności materialne artystów, osamotnienie i kryzys
wiary3. W tej sytuacji malarz o tej samej orientacji artystycznej stawał się dla swojego kolegi
oparciem, a przyjaźń świętością i częstym tematem przedstawień - zarówno portretów, jak
i alegorii. Poczucie wspólnoty celów mogły dawać nie tylko zbliżone dążenia twórcze, ale także
wspólne przedsięwzięcia, jak udział w wojnie wyzwoleńczej, przynależność do tych samych
organizacji (np. wspomnianych przez Lankheita związków studentów), podobne zaintereso-
wania (np. myślistwo i udział w polowaniach), bądź powiązania regionalne odgrywające dużą
rolę w większych ośrodkach artystycznych.
Portrety ukazywały modeli najczęściej w popiersiu (niekiedy same głowy), rzadziej w pół-
postaci, na neutralnym tle, zwykle bez atrybutów profesji. Obrazy odznaczały się niewielkimi
1 Hans Geller, Die Bildnisse der deutschen Künstlerin Rom 1800-1830, Deutscher Verein für Kunstwissenschaft,
Berlin 1952.
2 Klaus Lankheit, Das Freundschaftsbild der Romantik, Carl Winter, Heidelberg 1952.
3 Lankheit pisze, że w początkach działalności nazareńczyków „także oni mają udział w ogólnej niepewności,
należą do wątpiących bądź są obojętni względem swej wiary z dzieciństwa” (ibidem, s. 93). W późniejszych opracowa-
niach dotyczących tego kierunku, prawie bez wyjątku podkreśla się ich wyjątkową religijność i zaangażowanie w dzia-
łalność Kościoła katolickiego poprzez zamówienia i przynależność do rozmaitych stowarzyszeń z nim związanych.
Portrety artystów przyjaciół
w tradycji nazareńskiej w twórczości
malarzy śląskich XIX wieku
Portret nie był gatunkiem pierwszoplanowym w twórczości nazareńczyków, jednak istniała
taka jego odmiana, którą uprawiali szczególnie często i która stała się niemal ich specjalnoś-
cią. Były to wizerunki artystów - kolegów i przyjaciół - wykonywane w technice olejnej lub
rysunkowej. O skali tego zjawiska świadczą wyniki badań wybitnego znawcy przedmiotu,
Hansa Gellera1. Doliczył się on ponad dwóch tysięcy portretów artystów niemieckich czyn-
nych w Rzymie w latach 1800-1830, wśród których większość stanowiły prace nazareńczy-
ków, głównie rysunki. Należy podkreślić, że zapoczątkowaną wówczas w tym kręgu tradycję
przedstawiania artystów przez artystów, kontynuowano w różnych ośrodkach nazarenizmu
w Niemczech, niekiedy jeszcze w drugiej połowie stulecia.
Zjawisko to wpisuje się w nurt romantycznego obrazu przyjaźni, omówionego przez Klausa
Lankheita w słynnej rozprawie Das Freundschaftsbild der Romantik2. Uczony ten wyróżnił
dwie jego odmiany - północną, reprezentowaną przez malarstwo portretowe Caspara Davida
Friedricha i Philippa Ottona Rungego oraz południową - która występowała w twórczości
nazareńczyków. Pomimo upływu czasu i nowych badań w dziedzinie romantyzmu, szereg jego
spostrzeżeń zachowuje do dziś swoją ważność. Dotyczy to przede wszystkim opisu przesłanek,
jakie doprowadziły do powstania portretów przyjaciół, a do których Lankheit zalicza zerwa-
nie z akademią, jak to miało miejsce w wypadku nazareńczyków, brak powiązań społecznych
i wiążące się z nim poczucie niepewności, trudności materialne artystów, osamotnienie i kryzys
wiary3. W tej sytuacji malarz o tej samej orientacji artystycznej stawał się dla swojego kolegi
oparciem, a przyjaźń świętością i częstym tematem przedstawień - zarówno portretów, jak
i alegorii. Poczucie wspólnoty celów mogły dawać nie tylko zbliżone dążenia twórcze, ale także
wspólne przedsięwzięcia, jak udział w wojnie wyzwoleńczej, przynależność do tych samych
organizacji (np. wspomnianych przez Lankheita związków studentów), podobne zaintereso-
wania (np. myślistwo i udział w polowaniach), bądź powiązania regionalne odgrywające dużą
rolę w większych ośrodkach artystycznych.
Portrety ukazywały modeli najczęściej w popiersiu (niekiedy same głowy), rzadziej w pół-
postaci, na neutralnym tle, zwykle bez atrybutów profesji. Obrazy odznaczały się niewielkimi
1 Hans Geller, Die Bildnisse der deutschen Künstlerin Rom 1800-1830, Deutscher Verein für Kunstwissenschaft,
Berlin 1952.
2 Klaus Lankheit, Das Freundschaftsbild der Romantik, Carl Winter, Heidelberg 1952.
3 Lankheit pisze, że w początkach działalności nazareńczyków „także oni mają udział w ogólnej niepewności,
należą do wątpiących bądź są obojętni względem swej wiary z dzieciństwa” (ibidem, s. 93). W późniejszych opracowa-
niach dotyczących tego kierunku, prawie bez wyjątku podkreśla się ich wyjątkową religijność i zaangażowanie w dzia-
łalność Kościoła katolickiego poprzez zamówienia i przynależność do rozmaitych stowarzyszeń z nim związanych.