DOI Artikel:
Piątkiewicz-Dereniowa, Maria: Portrety sułtana Sulejmana II Wspaniałego i jego małżonki Roksolany na kaflach polskich: (Przyczynek do roli ikonografii kafli jako źródła historycznego)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.41574#0051
46
Maria Piątkiewicz-Łęska
raźne znamiona portretu. Mężczyzna nosi strój typu
orientalnego: kaftan z kwiecistej materii o szerokim,
opadającym na ramiona kołnierzu z ozdobnym obra-
mowaniem. Przez boczne rozcięcia kaftana widoczne
są rękawy spodniej szaty z pikowanej materii. Prawa
ręka mężczyzny, wsparta na balustradzie z balasów,
trzyma drzewce (buławy bądź berła), lewa dłoń rów-
nież wspiera się na balustradzie. Tlo postaci stanowiła
- jak można się domyśleć z zachowanego fragmentu -
architektoniczna wnęka o pionowym podziale ścian.
Postać była ujęta z obu stron w szerokie pilastry, po-
dzielone poziomo na segmenty wypełnione stylizowa-
ną dekoracją roślinną. Styl przedstawienia wskazuje na
czas około połowy XVI wieku. Jak dowodzą ślady za-
kopcenia na odwrociu kafla, był on używany w piecu.
Kogo przedstawia kafel? Orientalny strój mężczy-
zny, oznaka władzy trzymana w ręce, ozdobna nisza,
bądź balkon, gdzie umieszczona jest postać - elementy
te wskazują, że jest to reprezentacyjne przedstawienie
dostojnika z kraju Orientu. Sądzić możemy ponadto, że
jest to osobistość, którą łączyły z Polską przyjazne wię-
zy, skoro jej wizerunek ozdabiać mógł piec w rezyden-
cji króla polskiego.
Powyższe względy, nasunęły przypuszczenie, iż
osobą, spełniającą te warunki mógł być jedynie sułtan
turecki Sulejman II zwany Wspaniałym, panujący w la-
tach 1496-1566, a więc niemal współcześnie z panowa-
niem w Polsce dwóch ostatnich władców jagiellońskich.
Opisany ułamek należy do grupy renesansowych
kafli portretowych, znanej z wykopalisk w kilku miej-
scach w Polsce. Wszystkie owe kafle są skomponowa-
ne według tego samego schematu: popiersie (męskie
bądź kobiece) jest umieszczone na tle architektonicz-
nej niszy, za balustradą, i ograniczone z obu boków
szerokimi, ozdobnymi pilastrami. Charakterystyczną
cechą przedstawień jest, iż głowy postaci zwrócone są
w bok (profilem bądź półprofilem), przy czym męż-
czyźni mają głowy zwrócone w prawo, kobiety zaś w
lewo. Świadczy to, iż najprawdopodobniej mamy do
czynienia z reprezentacyjnymi przedstawieniami par
małżeńskich, kurtuazyjnie ku sobie zwróconych, boga-
te zaś stroje i ozdobna oprawa architektoniczna wska-
zują, że są to wizerunki władców i ich małżonek.
Powszechnym źródłem, dostarczającym wzorów
portretowych twórcom kaflowych matryc była w XVI
w. grafika, czemu sprzyjało szerokie rozprzestrzenie-
nie się odbitek graficznych portretów2. Właśnie wśród
dzieł niemieckiego rytownika Michaela Ostendorfera
odnajdujemy, publikowany w r. 1548 portret sułtana
Sulejmana, niewątpliwie użyty jako wzór dla matrycy
kafla wawelskiego (ił. 2)3. Sułtan, ukazany w pełnej
postaci, stoi zwrócony w 3/4 w prawo. Jedynie głowa
jego jest zwrócona profilem w prawo. Artysta przedsta-
wił władcę w stylizowanym stroju orientalnym: krót-
kim, sięgającym kolan kaftanie z wzorzystej materii, z
kołnierzem opadającym na ramiona, suto obramowa-
nym klejnotami. Pod kaftanem nosi pancerz, nałożony
na pikowany kubrak. Głowę sułtana nakrywa pleciony
turban, którego górna partia jest ozdobiona klejnotami.
Z ucha zwisa kolczyk z perłą. Stroju dopełniają osłony
nóg z ozdobnymi nakolannikami oraz płaskie obuwie
z przypiętymi ostrogami. Władca trzyma w prawej ręce
smukłe berło, lewą rękę opiera na rękojeści zakrzywio-
nej szabli zawieszonej u pasa. Twórca formy kaflowej
odtworzył wiernie fizjonomię modela, inne szczegóły
zostały uproszczone bądź nawet przekomponowane
(lewa ręka, architektoniczne tło i balustrada), przedsta-
wienie zaś ograniczone do popiersia.
2. Sułtan Sulejman II Wspaniały. Rycina M. Ostendorfera z oficyny
H. Guldenmundta, 1548 r. Landesmuseum, Gotha
Jak wykazały poszukiwania w innych polskich zbio-
rach kafli, ułamek z Wawelu nie jest jedynym przykła-
dem przedstawienia tego typu. Zachowany w całości
kafel z popiersiem Sulejmana, oparty na tym samym
wzorze graficznym, przechowuje Muzeum Okręgowe
w Sieradzu4. Kafel pochodzi z mniejszej matrycy, zdra-
dza ponadto cechy warsztatu prowincjonalnego (il. 3).
Mimo iż artystycznie słabszy, ma dla wawelskiego zna-
leziska istotne znaczenie, pozwala bowiem na jego pełne
zrekonstruowanie. Charakterystycznym szczegółem
kafla sieradzkiego jest m.in. motyw gałązki kwiatu zdo-
biący górne narożniki.
Muzeum w Sieradzu przechowuje jeszcze inne
materiały o podstawowym znaczeniu dla naszego te-
matu. W zespole ułamków kafli, wykopanych w okre-
sie powojennym na uprawnym polu we wsi Zamłynie
koło Sieradza, znajdują się fragmenty, które po zesta-
wieniu (il. 4) ukazują zwrócone w lewo popiersie ko-
biety z głową nakrytą płaskim turbanem. Spod niego
spływają na ramię pukle długich włosów. Tors kobiety
Maria Piątkiewicz-Łęska
raźne znamiona portretu. Mężczyzna nosi strój typu
orientalnego: kaftan z kwiecistej materii o szerokim,
opadającym na ramiona kołnierzu z ozdobnym obra-
mowaniem. Przez boczne rozcięcia kaftana widoczne
są rękawy spodniej szaty z pikowanej materii. Prawa
ręka mężczyzny, wsparta na balustradzie z balasów,
trzyma drzewce (buławy bądź berła), lewa dłoń rów-
nież wspiera się na balustradzie. Tlo postaci stanowiła
- jak można się domyśleć z zachowanego fragmentu -
architektoniczna wnęka o pionowym podziale ścian.
Postać była ujęta z obu stron w szerokie pilastry, po-
dzielone poziomo na segmenty wypełnione stylizowa-
ną dekoracją roślinną. Styl przedstawienia wskazuje na
czas około połowy XVI wieku. Jak dowodzą ślady za-
kopcenia na odwrociu kafla, był on używany w piecu.
Kogo przedstawia kafel? Orientalny strój mężczy-
zny, oznaka władzy trzymana w ręce, ozdobna nisza,
bądź balkon, gdzie umieszczona jest postać - elementy
te wskazują, że jest to reprezentacyjne przedstawienie
dostojnika z kraju Orientu. Sądzić możemy ponadto, że
jest to osobistość, którą łączyły z Polską przyjazne wię-
zy, skoro jej wizerunek ozdabiać mógł piec w rezyden-
cji króla polskiego.
Powyższe względy, nasunęły przypuszczenie, iż
osobą, spełniającą te warunki mógł być jedynie sułtan
turecki Sulejman II zwany Wspaniałym, panujący w la-
tach 1496-1566, a więc niemal współcześnie z panowa-
niem w Polsce dwóch ostatnich władców jagiellońskich.
Opisany ułamek należy do grupy renesansowych
kafli portretowych, znanej z wykopalisk w kilku miej-
scach w Polsce. Wszystkie owe kafle są skomponowa-
ne według tego samego schematu: popiersie (męskie
bądź kobiece) jest umieszczone na tle architektonicz-
nej niszy, za balustradą, i ograniczone z obu boków
szerokimi, ozdobnymi pilastrami. Charakterystyczną
cechą przedstawień jest, iż głowy postaci zwrócone są
w bok (profilem bądź półprofilem), przy czym męż-
czyźni mają głowy zwrócone w prawo, kobiety zaś w
lewo. Świadczy to, iż najprawdopodobniej mamy do
czynienia z reprezentacyjnymi przedstawieniami par
małżeńskich, kurtuazyjnie ku sobie zwróconych, boga-
te zaś stroje i ozdobna oprawa architektoniczna wska-
zują, że są to wizerunki władców i ich małżonek.
Powszechnym źródłem, dostarczającym wzorów
portretowych twórcom kaflowych matryc była w XVI
w. grafika, czemu sprzyjało szerokie rozprzestrzenie-
nie się odbitek graficznych portretów2. Właśnie wśród
dzieł niemieckiego rytownika Michaela Ostendorfera
odnajdujemy, publikowany w r. 1548 portret sułtana
Sulejmana, niewątpliwie użyty jako wzór dla matrycy
kafla wawelskiego (ił. 2)3. Sułtan, ukazany w pełnej
postaci, stoi zwrócony w 3/4 w prawo. Jedynie głowa
jego jest zwrócona profilem w prawo. Artysta przedsta-
wił władcę w stylizowanym stroju orientalnym: krót-
kim, sięgającym kolan kaftanie z wzorzystej materii, z
kołnierzem opadającym na ramiona, suto obramowa-
nym klejnotami. Pod kaftanem nosi pancerz, nałożony
na pikowany kubrak. Głowę sułtana nakrywa pleciony
turban, którego górna partia jest ozdobiona klejnotami.
Z ucha zwisa kolczyk z perłą. Stroju dopełniają osłony
nóg z ozdobnymi nakolannikami oraz płaskie obuwie
z przypiętymi ostrogami. Władca trzyma w prawej ręce
smukłe berło, lewą rękę opiera na rękojeści zakrzywio-
nej szabli zawieszonej u pasa. Twórca formy kaflowej
odtworzył wiernie fizjonomię modela, inne szczegóły
zostały uproszczone bądź nawet przekomponowane
(lewa ręka, architektoniczne tło i balustrada), przedsta-
wienie zaś ograniczone do popiersia.
2. Sułtan Sulejman II Wspaniały. Rycina M. Ostendorfera z oficyny
H. Guldenmundta, 1548 r. Landesmuseum, Gotha
Jak wykazały poszukiwania w innych polskich zbio-
rach kafli, ułamek z Wawelu nie jest jedynym przykła-
dem przedstawienia tego typu. Zachowany w całości
kafel z popiersiem Sulejmana, oparty na tym samym
wzorze graficznym, przechowuje Muzeum Okręgowe
w Sieradzu4. Kafel pochodzi z mniejszej matrycy, zdra-
dza ponadto cechy warsztatu prowincjonalnego (il. 3).
Mimo iż artystycznie słabszy, ma dla wawelskiego zna-
leziska istotne znaczenie, pozwala bowiem na jego pełne
zrekonstruowanie. Charakterystycznym szczegółem
kafla sieradzkiego jest m.in. motyw gałązki kwiatu zdo-
biący górne narożniki.
Muzeum w Sieradzu przechowuje jeszcze inne
materiały o podstawowym znaczeniu dla naszego te-
matu. W zespole ułamków kafli, wykopanych w okre-
sie powojennym na uprawnym polu we wsi Zamłynie
koło Sieradza, znajdują się fragmenty, które po zesta-
wieniu (il. 4) ukazują zwrócone w lewo popiersie ko-
biety z głową nakrytą płaskim turbanem. Spod niego
spływają na ramię pukle długich włosów. Tors kobiety