DOI Artikel:
Chrzanowski, Tadeusz: O kilku srebrnych tabernakulach śląskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.41574#0079
74
Tadeusz Chrzanowski
wadzono z Augsburga35. Przede wszystkim jednak zna-
my współpracę jednego z najlepszych złotników wro-
cławskich Pawła Nitscha ze współczesnym mu bisku-
pem Andrzejem Jerinem, w wyniku której nastąpiła fun-
dacja częściowo srebrnego ołtarza głównego katediy
wrocławskiej w roku 159036. Niestety, ołtarz ten został
rozmontowany, ale jego elementy składowe przecho-
wywane są w skarbcu katedralnym i w samej świątyni
(wysokie na około 1 m. figury świętych), a malowane
przez Bartłomieja Fichtenbergera skrzydła - w Muzeum
Archidiecezjalnym.
Podsumowując te bardzo sumaryczne uwagi, chcia-
łbym podkreślić zjawisko, na które zwróciłem już kie-
dyś uwagę37: na Śląsku lubowano się w dekoracyjności
oraz w rzeźbiarskim traktowaniu materiału, w którym
pracowali złotnicy. Stąd tyle tu rzeźb pojedynczych i
całych kompozycji, stąd wprowadzanie wątków figu-
ralnych do naczyń liturgicznych, o czym pisali liczni
naukowcy, jak cytowany tu Jan Samek i nie cytowany,
ale nie mniej zasłużony Michał Woźniak, a także wielu
innych miłośników tego pięknego kunsztu, jakim jest
praca w srebrze.
PRZYPISY
1 Ogólnie, zgodnie z charakterem swego opracowania, wskazał na
to zjawisko J. Samek, Polskie rzemiosło artystyczne. Czasy nowo-
żytne, Warszawa 1984 oraz [w:] tenże, Polskiezłotnictwo, Wrocław
1988.
2 W. Tatarkiewicz, Srebrny nagrobek Marcina Leśn iowolskiego w ka-
tedrze lubelskiej, [w:] tenże, O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku,
Architektura - rzeźba. Warszawa 1966, s. 437-450.
3 W. Wojtyńska, W sprawie autorstwa relikwiarza sarkofagowego
św. Stanisława w katedrze na Wawelu, „Biuletyn Historii Sztuki”,
XXXVI, 1974, nr 3, s. 233-236.
4 T. Chrzanowski i M. Kornecki, Wota srebrne. Z badań nad sztuką
sarmatyzmu w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki”, XXXII, 1970, nr 2,
s. 209-214; tychże, Złotnictwo toruńskie. Studium o wyrobach cechu
toruńskiego od wieku XIVdo 1832 roku, Warszawa 1988, s. 102-105.
5 M. Karpowicz, Uicagi o aplikacjach na obrazy i o roli sreber w daw-
nej Rzeczpospolitej, „Rocznik Historii Sztuki”, XVI, 1987, s. 123-157.
6 T. Dobrowolski i E. Szramek, Obraz Matki Boskiej Piekarskiej w
Opolu na tle gotyckich wizerunków podobnego typu, Katowice 1937.
Z. Jedynak, Fundacja ołtarzowa Matki Bożej na Jasnej Górze Jerzego
Ossolińskiego z lat 1644-1650, „Nasza Przeszłość” 54, 1980, s. 171-
180; Chrzanowski i Kornecki, Złotnictwo toruńskie..., s. 61 i 115.
8 A. Samulowska, J. Ch. Geese - złotnik olsztyński, „Rocznik Olsz-
tyński”, VII, 1968; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, S. N. T. II:
Województwo elbląskie, pod red. M. Arszyńskiego i M. Kutznera,
z. 1: Braniewo, Frombork, Orneta i okolice, oprać, ciż oraz P. Sku-
biszewski i E. Struszyńska, Warszawa 1980, s. 86, il. 105 i 465-470.
9 S. Michalczuk, Srebrne antependium w kościelepokatedralnym w
Chełmie, „Roczniki Humanistyczne KUL. Historia sztuki" 10, 1961,
passim.
10 M. Gradowski. Mateusz Wallbaurn i jego prace w Polsce, [wj Sar-
matia Artistica. Księga pamiątkowa ku czci profesora Władysława
Tomkiewicza, Warszawa 1968, s. 83-100.
11 Samek, Polskie złotnictwo..., s. 143- Zob. też w odpowiednich to-
mach Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce.
12 Karpowicz, op. cit., s. 148.
13 J. Kowalczyk, Zamojskie zamówienia u złotników wrocławskich w
okresie rokoka, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, XIII, 1983, s. 110-113, il.
7-11.
14 Karpowicz, op. cit., s. 110, podaje inne imię oraz odmienną pi-
sownię nazwiska: Jerzy de Cave.
15 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI; Województwo bydgoskie.
pod red. T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego, z. 15; Powiat świecki,
oprać. T. Chrzanowski i T. Żurkowska, Warszawa 1970, s. 59-
1,1 Tamże, z. 18: Włocławek i okolice, oprać. W. Puget oraz T. Chrza-
nowski i M. Kornecki, Warszawa 1988 s. 34, il. 127; Chrzanowski i
Kornecki, Zlotnictiro toruńskie..., s. 86, il. 246.
17 E. Celińska, Jan Letyński - złotnik toruński z połowy XVIII wieku,
„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu.
Nauki Humanistyczno-Społeczne”, z. 28: „Zabytkoznawstwo i Kon-
serwatorstwo”, 1968, t. 3, s. 165-191-
18 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VII; Województwo opolskie,
red. i oprać. T. Chrzanowski i M. Kornecki, z. 9: Powiat nyski,
Warszawa 1963, s. 76, il. 173-
19 J. Kęblowski, Nysa, Wrocław 1972, s. 70, il. 24, -Śląsk w Zabytkach
Sztuki-.
20 W. Braunfels, Die Heilige Dreifaltigkeit, Dusseldorf 1954, passim.
21 T. Chrzanowski. M. Kornecki, Sztuka Śląska Opolskiego od śre-
dniowiecza do końca w. XIX. Kraków 1974, s. 340.
22 H. Król, Twórczość złotnika nyskiego Marcina Vogelhunda (1699-
1 741), „Sprawozdanie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”
1970, nr 1, s. 101-106.
23 Katalog Zabytków’ Sztuki, t. VII, z. 9, js. 90, il. 175.
24 Tamże, s. 100, il. 174. Zob. także: Chrzanowski, Kornecki, Sztuka
Śląska Opolskiego..., s. 340, il. s. 343.
25 Tę niezwykle interesującą, a tajemniczą figurkę, (nie znamy bo-
wiem jej pochodzenia, ani tego, kiedy trafiła do tutejszej świąty-
ni), określiliśmy (jw.) jako pochodzącą z północnych Włoch lub
Francji i datowaliśmy na wiek XIV/XV. Kęblowski, op. cit., s. 120,
określa ją jako pochodzącą zapewne ze środowiska francusko-
belgijskiego i datuje na drugą połowę XIV w.
2,1 Takie daty działalności oraz reprodukcję znaku imiennego poda-
je: E. Hintze, Schlesische Goldschmiede (cz.2), „Schlesiens Vorzeit
in Bild und Schrift” N. F. VII, 1916, s. 142 i nn.
K. Kalinowski, Architektura barokowa na Śląsku w drugiej poło-
wie KWI wieku, Wrocław 1974, s. 72 i nn.
28 T. Chrzanowski, Die schlesische Barockskulptur urn 1700- Durch-
bruch oder StabilisienmgF, [w:] Barockskulptur in Mittel- und Osteu-
ropa, hrsg. von K, Kalinowski, Poznań 1981, s. 81-102.
29 Katalog Zabytków..., t. VII, z. 3; Powiatgrodkowski, red. i oprać. T.
Chrzanowski i M. Kornecki, Warszawa 1964, s. 68, il. 246; Chrza-
nowski, Kornecki, Sztuka Śląska Opolskiego..., s. 338, il. s. 337.
30 H. Seling, Die Kunst der Augsburger Goldschmiede 1529-1868,
Mlinchen 1980, t. fil sv.
31 P. Bretschneider, Der Goldschmied Tobias Plackwitz der Altere und
sein uerschollenes Altarwerk fur Wartha, Neustadt O. S. 1922; B.
Patzak, Die Pfarr- und Wallfahrtskirche zu Wartha in Schlesien.
Ein Beitrag zur Geschichte des deutschen Barockstils, „Zeitschrift
des Verein fur Geschichte Schlesiens”, 50, 1916; T. Chrzanowski,
Bardo, Wrocław 1980, s.73-77. -Śląsk w Zabytkach Sztuki-.
32 K. Kalinowski. Rzeźba barokowa na Śląsku, Warszawa 1986, s.
199 i nn; Chrzanowski, Die schlesische..., s. 89 i nn.
33 M. Pietrusińska, Bardo, [wj Sztuka polska przedromańska i ro-
mańska do schyłku XIII wieku, pod red. M. Walickiego, t. II, War-
szawa 1971, s. 679 (tam wcześniejsza literatura).
34 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. V: Województwo poznańskie,
pod red, T. Ruszczyńskiej i A. Sławskiej, z. 4, Powiat gostyński,
oprać. Z. Białłowicz-Krygierowa, Warszawa 1961, s. 20, il. 20.
35 M. Starzewska, Rzemiosło artystyczne, [w:] Sztuka Wrocławia, pod. red.
T. Broniewskiego iM. Zlata, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 381.
36 M. Starzewska, Paweł Nitsch (1548-1609), złotnik wrocławski,
„Roczniki Sztuki Śląskiej", XI, 1971, s. 69 i nn., kat. nr 4, il. 4-11;
taż, Fundacje artystyczne Andrzeja Jerina, biskupa wrocławskie-
go (1586-1596), „Roczniki Sztuki Śląskiej”, XIII, 1983, s. 78.
37 T. Chrzanowski, Kilka uwag o złotnictwie śląskim, [w:] Złotnictwo ślą-
skie. VII sesja z cyklu: „ Sztuka użytkowa na Śląsku” 7X1993 >'■. pod
red. ks. J. Patera, Muzeum Archidiecezjalne, Wrocław 1995, s. 27.
Tadeusz Chrzanowski
wadzono z Augsburga35. Przede wszystkim jednak zna-
my współpracę jednego z najlepszych złotników wro-
cławskich Pawła Nitscha ze współczesnym mu bisku-
pem Andrzejem Jerinem, w wyniku której nastąpiła fun-
dacja częściowo srebrnego ołtarza głównego katediy
wrocławskiej w roku 159036. Niestety, ołtarz ten został
rozmontowany, ale jego elementy składowe przecho-
wywane są w skarbcu katedralnym i w samej świątyni
(wysokie na około 1 m. figury świętych), a malowane
przez Bartłomieja Fichtenbergera skrzydła - w Muzeum
Archidiecezjalnym.
Podsumowując te bardzo sumaryczne uwagi, chcia-
łbym podkreślić zjawisko, na które zwróciłem już kie-
dyś uwagę37: na Śląsku lubowano się w dekoracyjności
oraz w rzeźbiarskim traktowaniu materiału, w którym
pracowali złotnicy. Stąd tyle tu rzeźb pojedynczych i
całych kompozycji, stąd wprowadzanie wątków figu-
ralnych do naczyń liturgicznych, o czym pisali liczni
naukowcy, jak cytowany tu Jan Samek i nie cytowany,
ale nie mniej zasłużony Michał Woźniak, a także wielu
innych miłośników tego pięknego kunsztu, jakim jest
praca w srebrze.
PRZYPISY
1 Ogólnie, zgodnie z charakterem swego opracowania, wskazał na
to zjawisko J. Samek, Polskie rzemiosło artystyczne. Czasy nowo-
żytne, Warszawa 1984 oraz [w:] tenże, Polskiezłotnictwo, Wrocław
1988.
2 W. Tatarkiewicz, Srebrny nagrobek Marcina Leśn iowolskiego w ka-
tedrze lubelskiej, [w:] tenże, O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku,
Architektura - rzeźba. Warszawa 1966, s. 437-450.
3 W. Wojtyńska, W sprawie autorstwa relikwiarza sarkofagowego
św. Stanisława w katedrze na Wawelu, „Biuletyn Historii Sztuki”,
XXXVI, 1974, nr 3, s. 233-236.
4 T. Chrzanowski i M. Kornecki, Wota srebrne. Z badań nad sztuką
sarmatyzmu w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki”, XXXII, 1970, nr 2,
s. 209-214; tychże, Złotnictwo toruńskie. Studium o wyrobach cechu
toruńskiego od wieku XIVdo 1832 roku, Warszawa 1988, s. 102-105.
5 M. Karpowicz, Uicagi o aplikacjach na obrazy i o roli sreber w daw-
nej Rzeczpospolitej, „Rocznik Historii Sztuki”, XVI, 1987, s. 123-157.
6 T. Dobrowolski i E. Szramek, Obraz Matki Boskiej Piekarskiej w
Opolu na tle gotyckich wizerunków podobnego typu, Katowice 1937.
Z. Jedynak, Fundacja ołtarzowa Matki Bożej na Jasnej Górze Jerzego
Ossolińskiego z lat 1644-1650, „Nasza Przeszłość” 54, 1980, s. 171-
180; Chrzanowski i Kornecki, Złotnictwo toruńskie..., s. 61 i 115.
8 A. Samulowska, J. Ch. Geese - złotnik olsztyński, „Rocznik Olsz-
tyński”, VII, 1968; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, S. N. T. II:
Województwo elbląskie, pod red. M. Arszyńskiego i M. Kutznera,
z. 1: Braniewo, Frombork, Orneta i okolice, oprać, ciż oraz P. Sku-
biszewski i E. Struszyńska, Warszawa 1980, s. 86, il. 105 i 465-470.
9 S. Michalczuk, Srebrne antependium w kościelepokatedralnym w
Chełmie, „Roczniki Humanistyczne KUL. Historia sztuki" 10, 1961,
passim.
10 M. Gradowski. Mateusz Wallbaurn i jego prace w Polsce, [wj Sar-
matia Artistica. Księga pamiątkowa ku czci profesora Władysława
Tomkiewicza, Warszawa 1968, s. 83-100.
11 Samek, Polskie złotnictwo..., s. 143- Zob. też w odpowiednich to-
mach Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce.
12 Karpowicz, op. cit., s. 148.
13 J. Kowalczyk, Zamojskie zamówienia u złotników wrocławskich w
okresie rokoka, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, XIII, 1983, s. 110-113, il.
7-11.
14 Karpowicz, op. cit., s. 110, podaje inne imię oraz odmienną pi-
sownię nazwiska: Jerzy de Cave.
15 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI; Województwo bydgoskie.
pod red. T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego, z. 15; Powiat świecki,
oprać. T. Chrzanowski i T. Żurkowska, Warszawa 1970, s. 59-
1,1 Tamże, z. 18: Włocławek i okolice, oprać. W. Puget oraz T. Chrza-
nowski i M. Kornecki, Warszawa 1988 s. 34, il. 127; Chrzanowski i
Kornecki, Zlotnictiro toruńskie..., s. 86, il. 246.
17 E. Celińska, Jan Letyński - złotnik toruński z połowy XVIII wieku,
„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu.
Nauki Humanistyczno-Społeczne”, z. 28: „Zabytkoznawstwo i Kon-
serwatorstwo”, 1968, t. 3, s. 165-191-
18 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VII; Województwo opolskie,
red. i oprać. T. Chrzanowski i M. Kornecki, z. 9: Powiat nyski,
Warszawa 1963, s. 76, il. 173-
19 J. Kęblowski, Nysa, Wrocław 1972, s. 70, il. 24, -Śląsk w Zabytkach
Sztuki-.
20 W. Braunfels, Die Heilige Dreifaltigkeit, Dusseldorf 1954, passim.
21 T. Chrzanowski. M. Kornecki, Sztuka Śląska Opolskiego od śre-
dniowiecza do końca w. XIX. Kraków 1974, s. 340.
22 H. Król, Twórczość złotnika nyskiego Marcina Vogelhunda (1699-
1 741), „Sprawozdanie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”
1970, nr 1, s. 101-106.
23 Katalog Zabytków’ Sztuki, t. VII, z. 9, js. 90, il. 175.
24 Tamże, s. 100, il. 174. Zob. także: Chrzanowski, Kornecki, Sztuka
Śląska Opolskiego..., s. 340, il. s. 343.
25 Tę niezwykle interesującą, a tajemniczą figurkę, (nie znamy bo-
wiem jej pochodzenia, ani tego, kiedy trafiła do tutejszej świąty-
ni), określiliśmy (jw.) jako pochodzącą z północnych Włoch lub
Francji i datowaliśmy na wiek XIV/XV. Kęblowski, op. cit., s. 120,
określa ją jako pochodzącą zapewne ze środowiska francusko-
belgijskiego i datuje na drugą połowę XIV w.
2,1 Takie daty działalności oraz reprodukcję znaku imiennego poda-
je: E. Hintze, Schlesische Goldschmiede (cz.2), „Schlesiens Vorzeit
in Bild und Schrift” N. F. VII, 1916, s. 142 i nn.
K. Kalinowski, Architektura barokowa na Śląsku w drugiej poło-
wie KWI wieku, Wrocław 1974, s. 72 i nn.
28 T. Chrzanowski, Die schlesische Barockskulptur urn 1700- Durch-
bruch oder StabilisienmgF, [w:] Barockskulptur in Mittel- und Osteu-
ropa, hrsg. von K, Kalinowski, Poznań 1981, s. 81-102.
29 Katalog Zabytków..., t. VII, z. 3; Powiatgrodkowski, red. i oprać. T.
Chrzanowski i M. Kornecki, Warszawa 1964, s. 68, il. 246; Chrza-
nowski, Kornecki, Sztuka Śląska Opolskiego..., s. 338, il. s. 337.
30 H. Seling, Die Kunst der Augsburger Goldschmiede 1529-1868,
Mlinchen 1980, t. fil sv.
31 P. Bretschneider, Der Goldschmied Tobias Plackwitz der Altere und
sein uerschollenes Altarwerk fur Wartha, Neustadt O. S. 1922; B.
Patzak, Die Pfarr- und Wallfahrtskirche zu Wartha in Schlesien.
Ein Beitrag zur Geschichte des deutschen Barockstils, „Zeitschrift
des Verein fur Geschichte Schlesiens”, 50, 1916; T. Chrzanowski,
Bardo, Wrocław 1980, s.73-77. -Śląsk w Zabytkach Sztuki-.
32 K. Kalinowski. Rzeźba barokowa na Śląsku, Warszawa 1986, s.
199 i nn; Chrzanowski, Die schlesische..., s. 89 i nn.
33 M. Pietrusińska, Bardo, [wj Sztuka polska przedromańska i ro-
mańska do schyłku XIII wieku, pod red. M. Walickiego, t. II, War-
szawa 1971, s. 679 (tam wcześniejsza literatura).
34 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. V: Województwo poznańskie,
pod red, T. Ruszczyńskiej i A. Sławskiej, z. 4, Powiat gostyński,
oprać. Z. Białłowicz-Krygierowa, Warszawa 1961, s. 20, il. 20.
35 M. Starzewska, Rzemiosło artystyczne, [w:] Sztuka Wrocławia, pod. red.
T. Broniewskiego iM. Zlata, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 381.
36 M. Starzewska, Paweł Nitsch (1548-1609), złotnik wrocławski,
„Roczniki Sztuki Śląskiej", XI, 1971, s. 69 i nn., kat. nr 4, il. 4-11;
taż, Fundacje artystyczne Andrzeja Jerina, biskupa wrocławskie-
go (1586-1596), „Roczniki Sztuki Śląskiej”, XIII, 1983, s. 78.
37 T. Chrzanowski, Kilka uwag o złotnictwie śląskim, [w:] Złotnictwo ślą-
skie. VII sesja z cyklu: „ Sztuka użytkowa na Śląsku” 7X1993 >'■. pod
red. ks. J. Patera, Muzeum Archidiecezjalne, Wrocław 1995, s. 27.