DOI article:
Świderska-Łupińska, Małgorzata: Wiatrówki wrocławskiego rusznikarza Samuela Kühlmanna
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.41574#0085
80
Małgorzata Świderska-Łupińska
w miarę potrzeby dokręcano nową porcję sprężonego
powietrza. Konstruowano także broń wielostrzałową, z
magazynkami na bolce lub śrut. Tak precyzyjna i luksu-
sowa broń była oczywiście bardzo droga i najczęściej
wykonywana na uprzednie zamówienie. Przykładem
może być zainteresowanie księcia Karola von Hessen-
Cassel 12-strzałową wiatrówką wykonaną w XVII w. w
Bazylei, która jednakże okazała się tak droga, że książę
zmuszony był zadowolić się zwykłą jednostrzałową bro-
nią, za którą zapłacił 20 talarów bazylejskich6.
Zewnętrzna budowa wiatrówek, tak często łudząco
podobna do powszechnie używanych w omawianym
okresie rodzajów broni palnej, wywoływała wiele do-
mysłów i dyskusji. Najczęściej przyjmowany był pogląd,
iż chciano ukryć rzeczywisty ich charakter, gdyż użycie
wiatrówek do innych celów niż myśliwskie czy spońo-
we było zabronione (do celów wojskowych rozpoczęto
je używać sporadycznie dopiero w końcu XVIII w.), co
wiązało się z ich cichostrzelnością, a co za tym idzie -
możliwością skrytobójczego zastosowania. Hoff sądzi
jednak, iż nadawanie tej broni wyglądu broni palnej
powodowane było najpewniej względami praktyczny-
mi, czyli chęcią wykorzystania łatwo dostępnych, ogól-
nie stosowanych części, które po niewielkiej modyfika-
cji znajdowały zastosowanie także w broni wiatrowej.
W XVIII w. największą popularnością cieszyły się
wiatrówki z pojemnikami powietrza umieszczonymi w
lufie oraz wiatrówki z trzema rodzajami zbiorników:
kociołkowymi, kolbowymi zamontowanymi na stałe do
broni oraz kolbowymi dokręcanymi. Najstarszą ze zna-
nych wiatrówek kociołkowych wykonał Andreas Do-
lep w Londynie w latach 1680-1690". Jednakże wynala-
zek ten przypisywany był także później działającym
mistrzom. W pewnym opisie podróży po Europie z 1753
r. wynalazek pojemnika kociołkowego przyznano nie
wymienionemu z nazwiska prawnikowi z Wrocławia,
który miał go skonstruować w 1709 r.8
Posiadane przez Muzeum Narodowe we Wrocła-
wiu wiatrówki Samuela Kuhlmanna należą do grupy
wiatrówek z pojemnikiem w kolbie, zamocowanym na
stałe do broni, i uzyskujących sprężenie powietrza za
pomocą oddzielnej pompy. Ten typ wiatrówek cieszył
się już od początku XVIII w. wielkim uznaniem na
dworze landgrafów hesko-darmsztadzkich. Tam wła-
śnie pracowali cieszący się dużą sławą nadworny rusz-
nikarz Johann Heinrich Albrecht, a po jego śmierci Jo-
hann Peter Bossler9. Wykonywali oni na potrzeby dworu
wiatrówki z pojemnikami umieszczonymi w wydrążo-
nej kolbie, łudząco podobne do strzelb kołowych i ska-
łkowych. Dzięki pozostawionemu przez landgrafa Lu-
dwika VIII (1738-1768) dziennikowi polowań, ilustro-
wanemu przez malarza dworskiego Adama Egera, wie-
my, że władca ten bardzo często używał wiatrówek.
Dziennik, prowadzony w latach 1748-1768, zawiera
wiele informacji o wielkiej sile i donośności tych strzelb.
Nawet jeleń mógł być za ich pomocą położony z odle-
głości 154 stóp10. Inwentarz sporządzony po śmierci
wspomnianego landgrafa wykazuje oprócz wielu oka-
zów różnej broni, 15 wiatrówek i 4 paiy pistoletów
wiatrowych11.
Wiatrówki, uznawane za broń wysoce precyzyjną i
konstrukcyjną ciekawostkę, często były ofiarowywane
jako cenne podarunki. Jak duża była produkcja tych
strzelb, trudno dziś ocenić. Niektóre wiatrówki oprócz
sygnatur swoich wytwórców noszą seryjne numery.
Najwyższy ze znanych numerów tego typu wiatrówek
- 33 - należy do rusznikarza Wentslaua, działającego
niedaleko Koblencji, i wskazuje na duże zapotrzebo-
wanie na ten rodzaj broni12. Wśród wiatrówek z po-
jemnikiem w kolbie spotykane są, częściej niż przy in-
nych systemach, niezwykle precyzyjnie wykonane okazy
broni o podwójnym przeznaczeniu - na proch i sprę-
żone powietrze. Cechą pozwalającą odkryć dwojakie
możliwości broni jest drożny kanalik zapału, podczas
gdy broń wyłącznie wiatrowa posiada zamek „ślepy”,
czyli całkowicie pozbawiony takiego kanalika, lub tyl-
ko z kanalikiem zaznaczonym, lecz niedrożnym. Przy
broni o podwójnym zastosowaniu, w czasie jej użycia
jako wiatrowej, kanalik zamykany był specjalną pokryw-
ką lub też zaśrubowany. Zachowały się w zbiorach tak
zmyślnie wykonane egzemplarze, będące zazwyczaj
dziełem rusznikarzy drezdeńskich.
Arne Hoff wymienia trzy znane mu strzelby wiatro-
we Samuela Kuhlmanna, które określa jako powstałe
w I połowie lub około połowy XVIII w. Jedna z nich
znajduje się w dawnym Arsenale berlińskim, druga w
Kulturhistoriska Museet w Lundzie, trzecia w Tojhusmu-
seet w Kopenhadze. Dwie pierwsze nie są szczegóło-
wo opisane, zapewne nie różnią się od innych okazów
z pojemnikami w kolbie niczym szczególnym. Trzeci
egzemplarz, zapisany w inwentarzu kopenhaskim pod
numerem B 1214:2, jest konstrukcyjnie zupełnie po-
dobny do egzemplarzy wrocławskich13. Ma żelazną
kolbę, która jest równocześnie pojemnikiem powietrza,
oraz przykryte pokrywką gniazdo służące do podłą-
czenia pompy, umieszczone w stopie. Cała kolba ob-
ciągnięta jest brązową skórą. Strzelba ta posiada urzą-
dzenie, jakiego nie mają żadne ze znanych wiatrówek,
mianowicie licznik strzałów. Zbudowany jest z zębate-
go kręgu umieszczonego po wewnętrznej stronie bla-
chy zamkowej oraz sprzężonej z nim nóżki kurka, któ-
rej wyprofilowana podstawa przesuwa po każdym strza-
le okrąg o jeden ząbek. Wyryte na tarczce okręgu licz-
by od 1 do 15 ukazują się kolejno, w wyciętym w bla-
sze zamkowej okienku. To niezmiernie ważne i przy-
datne urządzenie umożliwiało dokonanie korekty na-
mierzania celu. Pojemnik sprężonego powietrza po
napompowaniu dysponuje bardzo silnym ciśnieniem,
które w miarę oddawania strzałów słabnie. Początko-
wo nie wpływa to na tor pocisku, później słabsze ci-
śnienie obniża tor i trzeba namierzać cel coraz wyżej.
Informacja podawana przez licznik miała więc podsta-
wowe znaczenie dla Strzelca. Nie bez znaczenia była
także uzyskana dzięki licznikowi orientacja co do licz-
by strzałów, jakimi można było dysponować bez po-
nownego korzystania z pompy. Oprócz wymienionych
wiatrówek Kuhlmanna, w berlińskim Arsenale znajdu-
je się również pistolet wiatrowy z pojemnikiem w kol-
bie, wykonany przez tego mistrza. Nosi wyrytą jego
pełną sygnaturę oraz datę „1760".
Małgorzata Świderska-Łupińska
w miarę potrzeby dokręcano nową porcję sprężonego
powietrza. Konstruowano także broń wielostrzałową, z
magazynkami na bolce lub śrut. Tak precyzyjna i luksu-
sowa broń była oczywiście bardzo droga i najczęściej
wykonywana na uprzednie zamówienie. Przykładem
może być zainteresowanie księcia Karola von Hessen-
Cassel 12-strzałową wiatrówką wykonaną w XVII w. w
Bazylei, która jednakże okazała się tak droga, że książę
zmuszony był zadowolić się zwykłą jednostrzałową bro-
nią, za którą zapłacił 20 talarów bazylejskich6.
Zewnętrzna budowa wiatrówek, tak często łudząco
podobna do powszechnie używanych w omawianym
okresie rodzajów broni palnej, wywoływała wiele do-
mysłów i dyskusji. Najczęściej przyjmowany był pogląd,
iż chciano ukryć rzeczywisty ich charakter, gdyż użycie
wiatrówek do innych celów niż myśliwskie czy spońo-
we było zabronione (do celów wojskowych rozpoczęto
je używać sporadycznie dopiero w końcu XVIII w.), co
wiązało się z ich cichostrzelnością, a co za tym idzie -
możliwością skrytobójczego zastosowania. Hoff sądzi
jednak, iż nadawanie tej broni wyglądu broni palnej
powodowane było najpewniej względami praktyczny-
mi, czyli chęcią wykorzystania łatwo dostępnych, ogól-
nie stosowanych części, które po niewielkiej modyfika-
cji znajdowały zastosowanie także w broni wiatrowej.
W XVIII w. największą popularnością cieszyły się
wiatrówki z pojemnikami powietrza umieszczonymi w
lufie oraz wiatrówki z trzema rodzajami zbiorników:
kociołkowymi, kolbowymi zamontowanymi na stałe do
broni oraz kolbowymi dokręcanymi. Najstarszą ze zna-
nych wiatrówek kociołkowych wykonał Andreas Do-
lep w Londynie w latach 1680-1690". Jednakże wynala-
zek ten przypisywany był także później działającym
mistrzom. W pewnym opisie podróży po Europie z 1753
r. wynalazek pojemnika kociołkowego przyznano nie
wymienionemu z nazwiska prawnikowi z Wrocławia,
który miał go skonstruować w 1709 r.8
Posiadane przez Muzeum Narodowe we Wrocła-
wiu wiatrówki Samuela Kuhlmanna należą do grupy
wiatrówek z pojemnikiem w kolbie, zamocowanym na
stałe do broni, i uzyskujących sprężenie powietrza za
pomocą oddzielnej pompy. Ten typ wiatrówek cieszył
się już od początku XVIII w. wielkim uznaniem na
dworze landgrafów hesko-darmsztadzkich. Tam wła-
śnie pracowali cieszący się dużą sławą nadworny rusz-
nikarz Johann Heinrich Albrecht, a po jego śmierci Jo-
hann Peter Bossler9. Wykonywali oni na potrzeby dworu
wiatrówki z pojemnikami umieszczonymi w wydrążo-
nej kolbie, łudząco podobne do strzelb kołowych i ska-
łkowych. Dzięki pozostawionemu przez landgrafa Lu-
dwika VIII (1738-1768) dziennikowi polowań, ilustro-
wanemu przez malarza dworskiego Adama Egera, wie-
my, że władca ten bardzo często używał wiatrówek.
Dziennik, prowadzony w latach 1748-1768, zawiera
wiele informacji o wielkiej sile i donośności tych strzelb.
Nawet jeleń mógł być za ich pomocą położony z odle-
głości 154 stóp10. Inwentarz sporządzony po śmierci
wspomnianego landgrafa wykazuje oprócz wielu oka-
zów różnej broni, 15 wiatrówek i 4 paiy pistoletów
wiatrowych11.
Wiatrówki, uznawane za broń wysoce precyzyjną i
konstrukcyjną ciekawostkę, często były ofiarowywane
jako cenne podarunki. Jak duża była produkcja tych
strzelb, trudno dziś ocenić. Niektóre wiatrówki oprócz
sygnatur swoich wytwórców noszą seryjne numery.
Najwyższy ze znanych numerów tego typu wiatrówek
- 33 - należy do rusznikarza Wentslaua, działającego
niedaleko Koblencji, i wskazuje na duże zapotrzebo-
wanie na ten rodzaj broni12. Wśród wiatrówek z po-
jemnikiem w kolbie spotykane są, częściej niż przy in-
nych systemach, niezwykle precyzyjnie wykonane okazy
broni o podwójnym przeznaczeniu - na proch i sprę-
żone powietrze. Cechą pozwalającą odkryć dwojakie
możliwości broni jest drożny kanalik zapału, podczas
gdy broń wyłącznie wiatrowa posiada zamek „ślepy”,
czyli całkowicie pozbawiony takiego kanalika, lub tyl-
ko z kanalikiem zaznaczonym, lecz niedrożnym. Przy
broni o podwójnym zastosowaniu, w czasie jej użycia
jako wiatrowej, kanalik zamykany był specjalną pokryw-
ką lub też zaśrubowany. Zachowały się w zbiorach tak
zmyślnie wykonane egzemplarze, będące zazwyczaj
dziełem rusznikarzy drezdeńskich.
Arne Hoff wymienia trzy znane mu strzelby wiatro-
we Samuela Kuhlmanna, które określa jako powstałe
w I połowie lub około połowy XVIII w. Jedna z nich
znajduje się w dawnym Arsenale berlińskim, druga w
Kulturhistoriska Museet w Lundzie, trzecia w Tojhusmu-
seet w Kopenhadze. Dwie pierwsze nie są szczegóło-
wo opisane, zapewne nie różnią się od innych okazów
z pojemnikami w kolbie niczym szczególnym. Trzeci
egzemplarz, zapisany w inwentarzu kopenhaskim pod
numerem B 1214:2, jest konstrukcyjnie zupełnie po-
dobny do egzemplarzy wrocławskich13. Ma żelazną
kolbę, która jest równocześnie pojemnikiem powietrza,
oraz przykryte pokrywką gniazdo służące do podłą-
czenia pompy, umieszczone w stopie. Cała kolba ob-
ciągnięta jest brązową skórą. Strzelba ta posiada urzą-
dzenie, jakiego nie mają żadne ze znanych wiatrówek,
mianowicie licznik strzałów. Zbudowany jest z zębate-
go kręgu umieszczonego po wewnętrznej stronie bla-
chy zamkowej oraz sprzężonej z nim nóżki kurka, któ-
rej wyprofilowana podstawa przesuwa po każdym strza-
le okrąg o jeden ząbek. Wyryte na tarczce okręgu licz-
by od 1 do 15 ukazują się kolejno, w wyciętym w bla-
sze zamkowej okienku. To niezmiernie ważne i przy-
datne urządzenie umożliwiało dokonanie korekty na-
mierzania celu. Pojemnik sprężonego powietrza po
napompowaniu dysponuje bardzo silnym ciśnieniem,
które w miarę oddawania strzałów słabnie. Początko-
wo nie wpływa to na tor pocisku, później słabsze ci-
śnienie obniża tor i trzeba namierzać cel coraz wyżej.
Informacja podawana przez licznik miała więc podsta-
wowe znaczenie dla Strzelca. Nie bez znaczenia była
także uzyskana dzięki licznikowi orientacja co do licz-
by strzałów, jakimi można było dysponować bez po-
nownego korzystania z pompy. Oprócz wymienionych
wiatrówek Kuhlmanna, w berlińskim Arsenale znajdu-
je się również pistolet wiatrowy z pojemnikiem w kol-
bie, wykonany przez tego mistrza. Nosi wyrytą jego
pełną sygnaturę oraz datę „1760".