DOI Artikel:
Gajewska-Prorok, Elżbieta: Witraże na Śląsku w XIX i pierwszej połowie XX wieku: projektanci i wytwórnie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.41574#0098
ELŻBIETA GAJEWSKA-PROROK (Wrocław)
WITRAŻE NA ŚLĄSKU W XIX I PIERWSZEJ POŁOWIE XX WIEKU.
PROJEKTANCI I WYTWÓRNIE*
1. WSTĘP
Praca jest pierwszą próbą uporządkowania infor-
macji na temat dziewiętnastowiecznego witrażownic-
twa na Śląsku, głównie na podstawie zabytków zacho-
wanych „in situ”. Obejmuje dzieła witrażownictwa po-
wstałe na Śląsku lub tutaj importowane w wieku XIX i
XX do około 1945 r. Ponieważ po zakończeniu II woj-
ny światowej wszystkie śląskie pracownie (niektóre
z nich sięgały początkami XIX w.) przestały istnieć, a
artyści i witrażownicy opuścili Śląsk, rok 1945 stanowi
cezurę zamykającą pewien zwarty historycznie i kultu-
rowo okres funkcjonowania sztuki witrażowej na Ślą-
sku od początków jej powstania. Zachodnią granicę
rozpatrywanego obszaru tworzą obecne granice Rzecz-
pospolitej Polskiej, natomiast za wschodnią przyjęto
granicę pruskiej Prowincji Śląskiej z 1914 r.
Główną częścią pracy jest katalog pracowni i arty-
stów projektujących witraże. Ujęto w nim wszystkich
aitystów-projektantów i wszystkie pracownie witrażow-
nicze związane ze Śląskiem, omówione w tym artyku-
le. W katalogu uwzględniono także nazwy pracowni i
biogramy artystów zajmujących ważne miejsce w hi-
storii sztuki witrażowej na Śląsku, a nie wymienionych
w artykule ze względu na brak zachowanych, sygno-
wanych przykładów witraży. W notach katalogowych
zamieszczono informacje bibliograficzne odnoszące się
do wytwórni, projektanta lub konkretnych dzieł znaj-
dujących się na Śląsku. Ponieważ prace inwentaryza-
cyjne będą kontynuowane, dopiero po zebraniu możli-
wie pełnego materiału zabytkowego będzie można opra-
cować takie ważne zagadnienia, jak: ikonografia witra-
ży w kościołach (charakterystyka przedstawień w świą-
tyniach katolickich i protestanckich) i budynkach świec-
kich, analiza stylistyczna i porównawcza najciekawszych
zabytków, historia kolekcji i kolekcjonerstwa witraży
na Śląsku, zagadnienia technologiczne - rodzaje szkła i
huty śląskie produkujące szkło witrażowe.
2. STAN BADAŃ
Literatura omawiająca czy tylko wymieniająca dzie-
ła witrażownictwa na Śląsku nie jest bogata. W wieku
XIX były to wzmianki w inwentarzu Hansa Lutscha1 i
krótkie artykuły w czasopismach, m.in. w „Schlesiens
Yorzeit in Bild und Schrift”. Wilhelm Wackernagel2
przedstawił udział prof. Alberta Hóckera w pracach re-
konstrukcyjnych na zamku w Malborku, gdzie wyko-
nał on witraże do pomieszczeń zamkowych. Augustin
Knoblich3 w krótkim artykule wspomniał o sprowa-
dzeniu do kaplicy zamku w Kamieńcu Ząbkowickim
witraży z monachijskiego Kónigliche Glasmalereianstalt,
o witrażach Hóckera w Malborku, realizacjach witrażo-
wych pierwszego witrażysty we Wrocławiu i na Śląsku
- Adolpha Seilera, fundacjach witrażowych hrabiego
Hoverdena. Tenże Knoblich, w artykule w „Schlesiens
Vorzeit”4 wymienił m.in. realizacje Instytutu Witrażow-
niczego Seilera do 1868 r. O hrabi Hoverden-Plencken,
kolekcjonerze dzieł sztuki, m.in. witraży, pisał Hermann
Luchs w przewodnikach po Wrocławiu i krótkim arty-
kule w „Schlesische Zeitung””.
W pracy Karla Masnera z 1905 r., omawiającego
wystawę wnętrz mieszkalnych, znalazły się krótkie
wzmianki o witrażystach i reprodukcje witraży'1. W
początkach XX w. pojawiały się zwięzłe informacje na
temat śląskich witraży, witrażystów i projektantów, głów-
nie w rocznikach „Schlesien”. Nieznany autor pisał o
witrażach wykonywanych w Instytucie Witrażowniczym
Adolpha Seilera7. W tym samym roczniku Conrad Bu-
chwald8 przedstawił witraże projektu Josefa Sobainskie-
go i Alberta Bothe, wykonane w pracowniach wrocław-
skich - Carla Biehana i Seilera, prezentowane na Wy-
stawie Sztuki i Rzemiosła w Świdnicy w 1909 r. Robert
Breuer w monograficznym artykule omówił zespół wi-
traży projektowanych przez Roberta Polloga i wykona-
nych przez firmę witrażowniczą Gottfrieda Heinersdorffa
w Berlinie dla protestanckiego kościoła w Prusicach9.
W tym samym tomie nieznany autor10 informował o
ozdobieniu mozaikami i witrażami siedziby Stowarzy-
szenia Świętej Elżbiety we Wrocławiu przez firmy: Puhl
i Wagner z Berlina i Instytut Witrażowniczy Adolpha
Seilera. W rocznikach „Schlesien”11 oraz w kompendium
sztuki witrażowniczej autorstwa J. L. Fischera12 znajdu-
ją się także pojedyncze reprodukcje witraży. O witra-
żach projektowanych i wykonywanych przez Richarda
Sussmutha dla różnych budynków na Śląsku i Łuży-
cach pisali w latach trzydziestych XX w. H. Griesebach
i S. Asche13. Inwentarz zabytków Ludwiga Burgemei-
stra i Gunthera Grundmanna14 zawiera wyrywkowe in-
formacje o witrażach (w większości zniszczonych w
WITRAŻE NA ŚLĄSKU W XIX I PIERWSZEJ POŁOWIE XX WIEKU.
PROJEKTANCI I WYTWÓRNIE*
1. WSTĘP
Praca jest pierwszą próbą uporządkowania infor-
macji na temat dziewiętnastowiecznego witrażownic-
twa na Śląsku, głównie na podstawie zabytków zacho-
wanych „in situ”. Obejmuje dzieła witrażownictwa po-
wstałe na Śląsku lub tutaj importowane w wieku XIX i
XX do około 1945 r. Ponieważ po zakończeniu II woj-
ny światowej wszystkie śląskie pracownie (niektóre
z nich sięgały początkami XIX w.) przestały istnieć, a
artyści i witrażownicy opuścili Śląsk, rok 1945 stanowi
cezurę zamykającą pewien zwarty historycznie i kultu-
rowo okres funkcjonowania sztuki witrażowej na Ślą-
sku od początków jej powstania. Zachodnią granicę
rozpatrywanego obszaru tworzą obecne granice Rzecz-
pospolitej Polskiej, natomiast za wschodnią przyjęto
granicę pruskiej Prowincji Śląskiej z 1914 r.
Główną częścią pracy jest katalog pracowni i arty-
stów projektujących witraże. Ujęto w nim wszystkich
aitystów-projektantów i wszystkie pracownie witrażow-
nicze związane ze Śląskiem, omówione w tym artyku-
le. W katalogu uwzględniono także nazwy pracowni i
biogramy artystów zajmujących ważne miejsce w hi-
storii sztuki witrażowej na Śląsku, a nie wymienionych
w artykule ze względu na brak zachowanych, sygno-
wanych przykładów witraży. W notach katalogowych
zamieszczono informacje bibliograficzne odnoszące się
do wytwórni, projektanta lub konkretnych dzieł znaj-
dujących się na Śląsku. Ponieważ prace inwentaryza-
cyjne będą kontynuowane, dopiero po zebraniu możli-
wie pełnego materiału zabytkowego będzie można opra-
cować takie ważne zagadnienia, jak: ikonografia witra-
ży w kościołach (charakterystyka przedstawień w świą-
tyniach katolickich i protestanckich) i budynkach świec-
kich, analiza stylistyczna i porównawcza najciekawszych
zabytków, historia kolekcji i kolekcjonerstwa witraży
na Śląsku, zagadnienia technologiczne - rodzaje szkła i
huty śląskie produkujące szkło witrażowe.
2. STAN BADAŃ
Literatura omawiająca czy tylko wymieniająca dzie-
ła witrażownictwa na Śląsku nie jest bogata. W wieku
XIX były to wzmianki w inwentarzu Hansa Lutscha1 i
krótkie artykuły w czasopismach, m.in. w „Schlesiens
Yorzeit in Bild und Schrift”. Wilhelm Wackernagel2
przedstawił udział prof. Alberta Hóckera w pracach re-
konstrukcyjnych na zamku w Malborku, gdzie wyko-
nał on witraże do pomieszczeń zamkowych. Augustin
Knoblich3 w krótkim artykule wspomniał o sprowa-
dzeniu do kaplicy zamku w Kamieńcu Ząbkowickim
witraży z monachijskiego Kónigliche Glasmalereianstalt,
o witrażach Hóckera w Malborku, realizacjach witrażo-
wych pierwszego witrażysty we Wrocławiu i na Śląsku
- Adolpha Seilera, fundacjach witrażowych hrabiego
Hoverdena. Tenże Knoblich, w artykule w „Schlesiens
Vorzeit”4 wymienił m.in. realizacje Instytutu Witrażow-
niczego Seilera do 1868 r. O hrabi Hoverden-Plencken,
kolekcjonerze dzieł sztuki, m.in. witraży, pisał Hermann
Luchs w przewodnikach po Wrocławiu i krótkim arty-
kule w „Schlesische Zeitung””.
W pracy Karla Masnera z 1905 r., omawiającego
wystawę wnętrz mieszkalnych, znalazły się krótkie
wzmianki o witrażystach i reprodukcje witraży'1. W
początkach XX w. pojawiały się zwięzłe informacje na
temat śląskich witraży, witrażystów i projektantów, głów-
nie w rocznikach „Schlesien”. Nieznany autor pisał o
witrażach wykonywanych w Instytucie Witrażowniczym
Adolpha Seilera7. W tym samym roczniku Conrad Bu-
chwald8 przedstawił witraże projektu Josefa Sobainskie-
go i Alberta Bothe, wykonane w pracowniach wrocław-
skich - Carla Biehana i Seilera, prezentowane na Wy-
stawie Sztuki i Rzemiosła w Świdnicy w 1909 r. Robert
Breuer w monograficznym artykule omówił zespół wi-
traży projektowanych przez Roberta Polloga i wykona-
nych przez firmę witrażowniczą Gottfrieda Heinersdorffa
w Berlinie dla protestanckiego kościoła w Prusicach9.
W tym samym tomie nieznany autor10 informował o
ozdobieniu mozaikami i witrażami siedziby Stowarzy-
szenia Świętej Elżbiety we Wrocławiu przez firmy: Puhl
i Wagner z Berlina i Instytut Witrażowniczy Adolpha
Seilera. W rocznikach „Schlesien”11 oraz w kompendium
sztuki witrażowniczej autorstwa J. L. Fischera12 znajdu-
ją się także pojedyncze reprodukcje witraży. O witra-
żach projektowanych i wykonywanych przez Richarda
Sussmutha dla różnych budynków na Śląsku i Łuży-
cach pisali w latach trzydziestych XX w. H. Griesebach
i S. Asche13. Inwentarz zabytków Ludwiga Burgemei-
stra i Gunthera Grundmanna14 zawiera wyrywkowe in-
formacje o witrażach (w większości zniszczonych w