Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (17.1999)

94

Elżbieta Gajewska-Prorok

1945 r.) w kościołach wrocławskich. W księdze adreso-
wej przemysłu szklarskiego z 1936 r. wymienione są
niektóre, działające w tym czasie na Śląsku, pracownie
witrażownicze15. Artykuł monograficzny Corneliusa
Mtillera-Hofstede, poświęcony jest witrażom projekto-
wanym przez Ludwiga Petera Kowalskiego do gmachu
dyrekcji Górnośląskiego Towarzystwa Górniczo-Hutni-
czego w Gliwicach16. Ten sam autor omawiał też witra-
że Kowalskiego prezentowane na wystawie wrocław-
skiej w 1941 r.1_
Po 1945 r., w piśmiennictwie polskim, nieliczne
wzmianki o witrażach na Śląsku ukazywały się głównie
w piśmiennictwie popularnym: lokalnych informatorach
o kościołach, biografiach18, omówieniach zabytków mia-
sta19 , w katalogach wystaw muzealnych20. W katalogu
ruchomych zabytków sztuki sakralnej Józefa Mandziuka
i Józefa Patera znajdują się nieliczne tylko wzmianki o
witrażach dziewiętnastowiecznych21. Interesujący i za-
wierający wyczerpującą bibliografię jest artykuł Leszka
Nowaka22, omawiający najciekawsze zjawiska w śląskim
rzemiośle artystycznym, m.in. w witrażownictwie okre-
su międzywojennego. W ostatnich latach pojawiło się
kilka przyczynkarskich artykułów i komunikatów doty-
czących witraży na Śląsku23 . Najobszerniejszym z nich
jest artykuł Magdaleny Ławickiej omawiający witraże z
kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu24.
Z autorów niemieckich należy wymienić Michaela
Berga25, który w artykule monograficznym o twórczo-
ści Markusa von Gosen wymienił także jego realizacje
witrażownicze we Wrocławiu. Gerhard Scheuermann26
w swoim leksykonie Wrocławia przedstawił także krót-
kie informacje o niektórych osobach związanych z wi-
trażownictwem i o witrażach w kościołach. Niestety brak
bibliografii uniemożliwia ustalenie, skąd autor czerpał
te wiadomości.
3. ODRODZENIE WITRAŻOWNICTWA W PIERWSZEJ
POŁOWIE XIX W.
Odrodzenie sztuki witrażowniczej jako jednego z prze-
jawów mody romantycznej końca XVIII w. nastąpiło w
południowych Niemczech. Pierwszą pracownię witrażow-
niczą: Kónigliche Glasmalereianstalt, założył król bawar-
ski Ludwik I w 1827 r. w Monachium. Prace nad odtwo-
rzeniem zapomnianej technologii wytwarzania witraży
zaczęli już wcześniej artyści zdobiący w technice malo-
wania emaliami szkliwnymi naczynia szklane i porcela-
nowe. W manufakturze porcelany w Sevres, w począt-
kach XIX w. eksperymentowano z farbami na szkle. W
Wiedniu Samuel Gottlob Mohn, specjalizujący się w ma-
lowaniu wedut na szklankach transparentnymi farbami
szkliwnymi, wykonał w tej technice w 1806 r. obraz na
szkle imitujący witraż, dla księcia von Mecklenburg-Schwe-
rin. W Norymberdze malarz porcelany, Siegmund Frank,
pod wpływem angielskiego kolekcjonera witraży, około
1805 r., zaczął malować na szkle małe obrazki, przeważ-
nie kopie sztychów renesansowych mistrzów niemieckich:
Durera i Holbeina Mł. Były to prace przypominające spo-
sobem malowania i formatem27 tzw. witraże gabinetowe
z okresu renesansu. Frank przez wiele lat eksperymento-
wał, starając się osiągnąć intensywność kolorów starych

witraży. Było to jednak niemożliwe z powodów techno-
logicznych: emalia szkliwna nie daje takiej barwy jak szkło
barwione w masie czy warstwowe. Artysta ten został póź-
niej kierownikiem technicznym wspomnianej królewskiej
pracowni witrażowniczej w Monachium. Kierownictwo
artystyczne pracowni objął Heinrich Maria von Helś, który
przygotowywał kartony do witraży. Były to prace pod
wyraźnym wpływem malarstwa nazareńczyków, które
nadawało ton sztuce niemieckiej w latach dwudziestych i
trzydziestych XIX w.
Monachijska maniera malowania na szkle została
przejęta także przez utworzony w 1843 r. Królewski
Instytut Witrażowniczy w Berlinie i stosowana tam co
najmniej do połowy XIX w. W opozycji do stylu pra-
cowni monachijskiej i berlińskiej w latach czterdzie-
stych XIX w. pozostawała grupa artystów z Kolonii.
Wzorowali się oni na architekturze gotyckiej i zastoso-
wali tzw. mozaikową technikę („musivische Technik”)
wykonywania witraży, podobną do stosowanej w śre-
dniowieczu. Pierwszymi odkrywcami i mistrzami tej
techniki byli: architekt i rysownik kartonów - Vincenz
Statz oraz portrecista i witrażysta - Friedrich Baudri.
Ten ostatni założył w Kolonii pierwszą pracownię wi-
trażowniczą w roku 1853 (1854?).
W pierwszej połowie XIX w. liczba pracowni była
stosunkowo mała. Dopiero podejmowana na większą
skalę konseiwacja. (w tamtych czasach polegająca głów-
nie na uzupełnianiu ubytków szkła) witraży średnio-
wiecznych w gotyckich kościołach przyczyniła się do
podniesienia poziomu fachowości firm witrażowniczych
(dzięki poznaniu rodzajów szkła i konstrukcji dawnych
witraży) oraz do ich rozwoju.
W 1817 r. rozpoczęto konserwację i rekonstrukcję
zamku w Malborku trwającą do roku 1842. Inicjujący te
prace Theodor von Schón, nadprezydent Prus Zachod-
nich, planował ozdobienie zamku malborskiego witra-
żami. W tym celu zlecił część prac witrażyście-
-samoukowi z Gdańska, A. Gersdorffowi28. Do prac wi-
trażowniczych został też zaangażowany Albert Hócker,
profesor (od 1825) Kunst-, Bau- und Handwerks-Schule
we Wrocławiu. Hócker wykonał witraże do Malborka w
latach 1821-1823, kilka pierwszych według projektów
K.F. Schinkla. Były to przedstawienia figuralne i herby29.
Malborskie zamówienie dla pracowni Hóckera
świadczy o jej wysokim poziomie, dostrzeżonym przez
zleceniodawców mimo konkurencji pracowni mona-
chijskich i berlińskich. Start wrocławskiego i śląskiego
witrażownictwa nastąpił w zaledwie kilkanaście lat po
pionierskich osiągnięciach witrażystów z południowych
Niemiec i Francji. Niestety, nie ma informacji o tym, co
robił i osiągnął w ciągu następnych 20 lat Hócker. Przy-
puszczalnie nie wykształcił on następców. Dopiero za-
łożenie we Wrocławiu w roku 1846 pracowni witra-
żowniczej przez Adolpha Seilera zapoczątkowało okres
szybkiego rozwoju śląskiego wirażownictwa30.
4. WITRAŻE NA ŚLĄSKU W WIEKU XIX
Do około 1895 r. liczba pracowni operujących mo-
zaikową techniką witrażową stale wzrastała. W końcu
XIX w. technika ta, będąca klasycznym sposobem kon-