DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.55687#0139
Z „okna Europy" nad Wisłę... Polscy kolekcjonerzy w Sankt Petersburgu
135
i malarze? Zajrzyjmy do byle którego ministerium,
do zarządów dróg komunikacyi, do finansowych
instytucyi - wszędzie znajdziemy Polaków. Na ko-
rzyść naszych rodaków przyznać musimy, iż tworzą
oni wybitne w społeczeństwie rosyjskim towarzy-
stwo. Gdzie należy oddać hołd nauce lub sztuce,
nawet na obcej niwie widzimy i słyszymy Polaków.
Bardziej niż we własnym kraju są oni wrażliwi na
wszelkie umysłowe objawy. Czy w teatrze, czy na
zebraniu naukowem, czy to przed świeżym płót-
nem, lub nową statuą, czy za książką w publicznej
bibliotece - wszędzie widzimy i wszędzie górują
Polacy”.27
Czy autor artykułu miał rację? Czy rzeczywiście
Polacy stanowili widoczną grupę „nacisku kulturo-
wego”? W momencie wybuchu I wojny światowej
Petersburg był czwartym skupiskiem ludności pol-
skiej w imperium, po Warszawie, Łodzi i Wilnie;
w 1914 roku kolonia polska liczyła 70 tysięcy i roz-
wijała się bardziej dynamicznie niż moskiewska,
złożona głównie z inteligencji i rodzin żołnierzy
tamtejszego garnizonu. Zgodzić się jednak wypa-
da ze stwierdzeniem Andrzeja Chwalby, że mimo
tej liczby Polacy, jakkolwiek czynnie zaangażowa-
ni w życie polityczne i ekonomiczne, nie odcisnęli
wyraźnego piętna na charakterze miasta, jego kli-
macie i atmosferze.28 Traktowanie architektury jako
narzędzia propagandy politycznej imperium w zna-
czącym stopniu ograniczało zresztą możliwość ta-
kich wpływów, warunkując - na co zwracają uwagę
Małgorzata ©milanowska i Hubert Bilewicz - za-
wodowe wybory i preferencje stylistyczne architek-
tów-Polaków, najliczniej reprezentowanej polskiej
artystycznej grupy zawodowej.29
Wracając do postawionego na początku pyta-
nia, powiedzieć można, że zainteresowania zbie-
rackie Polaków nad Newą nie odbiegały od linii
rozwojowej kolekcjonerstwa w Rosji, początkowo
arystokratycznego, później inteligenckiego. Wydaje
się jednak, że dalsze zmiany, których wynikiem było
przeniesienie punktu ciężkości „innowacji” kultu-
rowych z Petersburga do Moskwy, w niewielkim
tylko stopniu wpłynęły na działalność polskich ko-
lekcjonerów „w służbie rosyjskiej”. Przykład Pawła
Ettingera jest tu raczej wyjątkiem potwierdzającym
regułę. W Warszawie - podobnie jak w „polskiej”
Moskwie - nie powstały bowiem zbiory porów-
27 5.(1886:4).
28 Chwalba (1990: 232).
29 Omilanowska, Bilewicz (2013: 302).
nywalne z awangardowymi kolekcjami Szczukina
i Morozowa, a takie budować mogli Kronenberg
czy Rotwand, związani jednak, jak podkreślałam,
z Petersburgiem i świadomie nawiązujący do tra-
dycji mecenatu arystokratycznego. Na rozwój pol-
skiego życia artystycznego, bardziej muzealnictwa
wprawdzie niż kolekcjonerstwa, znacząco wpłynie
dopiero porewolucyjny efemeryczny ruch „Muze-
ów Kultury Artystycznej” (1919-1922), na któ-
rych wzorować się będą twórcy międzynarodowej
kolekcji sztuki nowoczesnej w Łodzi. Stopniowe
ograniczanie wpływów kultury polskiej w Rosji,
które przyniósł koniec wieku XIX, będzie odczu-
walne również w początkach XX stulecia - w „cza-
sie awangard”, kiedy sztuka rosyjska szukała inspira-
cji w Paryżu, Mediolanie, Berlinie... - a działalność
polskich kolekcjonerów w stolicy/stolicach impe-
rium niewiele tu zmieni.
Bibliografia
Baraniewski 1996 = Baraniewski, Waldemar: „Ja-
pończycy na Mazowszu”, Rzeczpospolita, 30 VII
(1996); http://archiwum.rp.pl/artykul/100893-Ja-
ponczycy-na-Mazowszu.html#loginMain, dostęp:
7.10.2014.
Bazylow 1984 — Bazylow, Ludwik: Polacy w Petersbur-
gu, Ossolineum, Wrocław 1984.
Bąbiak 2010 = Bąbiak, Grzegorz P.: Sobie, ojczyźnie czy
potomności. Wybrane problemy mecenatu kulturalne-
go elit na ziemiach polskich w XIX wieku, Neriton,
Warszawa 2010.
Benoni 1885 = Benoni: „Polacy w Petersburgu”, Chwila,
44, (1885): 1.
Chwalba 1999 = Chwalba, Andrzej: Polacy w służbie
Moskali, Wydawnicto Naukowe PWN, Kraków
1999.
Grąbczewski 1926 = Grąbczewski, Bronisław: Na
służbie rosyjskiej. Fragmenty wspomnień, Gebethner
i Wollf, Warszawa 1926.
Grey 1998 = Grey, Rosalind Polly: „Muscovite patrons
of European Painting. The collections of Vasily
Kokorev, Dmitry Botkin and Sergey Tretyakov”,
Journal of the History of Collections, 10, 2 (1998):
189-198.
Hensel 1974 = Hensel, Joanna: „Mecenat finansjery
warszawskiej w zakresie plastyki w drugiej połowie
XIX wieku” [w:] Dzieje burżuazji w Polsce, t. 1, Ry-
szard Kołodziejczyk (red.), Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław 1974: 31-100.
Kocójowa 1978 = Kocójowa, Maria: „Pamiątkom ojczy-
stym ocalonym z burzy dziejowej”. Muzeum Emeryka
Hutten-Czapskiego (Stańków-Kraków), Wydawnic-
two Literackie, Kraków 1978.
135
i malarze? Zajrzyjmy do byle którego ministerium,
do zarządów dróg komunikacyi, do finansowych
instytucyi - wszędzie znajdziemy Polaków. Na ko-
rzyść naszych rodaków przyznać musimy, iż tworzą
oni wybitne w społeczeństwie rosyjskim towarzy-
stwo. Gdzie należy oddać hołd nauce lub sztuce,
nawet na obcej niwie widzimy i słyszymy Polaków.
Bardziej niż we własnym kraju są oni wrażliwi na
wszelkie umysłowe objawy. Czy w teatrze, czy na
zebraniu naukowem, czy to przed świeżym płót-
nem, lub nową statuą, czy za książką w publicznej
bibliotece - wszędzie widzimy i wszędzie górują
Polacy”.27
Czy autor artykułu miał rację? Czy rzeczywiście
Polacy stanowili widoczną grupę „nacisku kulturo-
wego”? W momencie wybuchu I wojny światowej
Petersburg był czwartym skupiskiem ludności pol-
skiej w imperium, po Warszawie, Łodzi i Wilnie;
w 1914 roku kolonia polska liczyła 70 tysięcy i roz-
wijała się bardziej dynamicznie niż moskiewska,
złożona głównie z inteligencji i rodzin żołnierzy
tamtejszego garnizonu. Zgodzić się jednak wypa-
da ze stwierdzeniem Andrzeja Chwalby, że mimo
tej liczby Polacy, jakkolwiek czynnie zaangażowa-
ni w życie polityczne i ekonomiczne, nie odcisnęli
wyraźnego piętna na charakterze miasta, jego kli-
macie i atmosferze.28 Traktowanie architektury jako
narzędzia propagandy politycznej imperium w zna-
czącym stopniu ograniczało zresztą możliwość ta-
kich wpływów, warunkując - na co zwracają uwagę
Małgorzata ©milanowska i Hubert Bilewicz - za-
wodowe wybory i preferencje stylistyczne architek-
tów-Polaków, najliczniej reprezentowanej polskiej
artystycznej grupy zawodowej.29
Wracając do postawionego na początku pyta-
nia, powiedzieć można, że zainteresowania zbie-
rackie Polaków nad Newą nie odbiegały od linii
rozwojowej kolekcjonerstwa w Rosji, początkowo
arystokratycznego, później inteligenckiego. Wydaje
się jednak, że dalsze zmiany, których wynikiem było
przeniesienie punktu ciężkości „innowacji” kultu-
rowych z Petersburga do Moskwy, w niewielkim
tylko stopniu wpłynęły na działalność polskich ko-
lekcjonerów „w służbie rosyjskiej”. Przykład Pawła
Ettingera jest tu raczej wyjątkiem potwierdzającym
regułę. W Warszawie - podobnie jak w „polskiej”
Moskwie - nie powstały bowiem zbiory porów-
27 5.(1886:4).
28 Chwalba (1990: 232).
29 Omilanowska, Bilewicz (2013: 302).
nywalne z awangardowymi kolekcjami Szczukina
i Morozowa, a takie budować mogli Kronenberg
czy Rotwand, związani jednak, jak podkreślałam,
z Petersburgiem i świadomie nawiązujący do tra-
dycji mecenatu arystokratycznego. Na rozwój pol-
skiego życia artystycznego, bardziej muzealnictwa
wprawdzie niż kolekcjonerstwa, znacząco wpłynie
dopiero porewolucyjny efemeryczny ruch „Muze-
ów Kultury Artystycznej” (1919-1922), na któ-
rych wzorować się będą twórcy międzynarodowej
kolekcji sztuki nowoczesnej w Łodzi. Stopniowe
ograniczanie wpływów kultury polskiej w Rosji,
które przyniósł koniec wieku XIX, będzie odczu-
walne również w początkach XX stulecia - w „cza-
sie awangard”, kiedy sztuka rosyjska szukała inspira-
cji w Paryżu, Mediolanie, Berlinie... - a działalność
polskich kolekcjonerów w stolicy/stolicach impe-
rium niewiele tu zmieni.
Bibliografia
Baraniewski 1996 = Baraniewski, Waldemar: „Ja-
pończycy na Mazowszu”, Rzeczpospolita, 30 VII
(1996); http://archiwum.rp.pl/artykul/100893-Ja-
ponczycy-na-Mazowszu.html#loginMain, dostęp:
7.10.2014.
Bazylow 1984 — Bazylow, Ludwik: Polacy w Petersbur-
gu, Ossolineum, Wrocław 1984.
Bąbiak 2010 = Bąbiak, Grzegorz P.: Sobie, ojczyźnie czy
potomności. Wybrane problemy mecenatu kulturalne-
go elit na ziemiach polskich w XIX wieku, Neriton,
Warszawa 2010.
Benoni 1885 = Benoni: „Polacy w Petersburgu”, Chwila,
44, (1885): 1.
Chwalba 1999 = Chwalba, Andrzej: Polacy w służbie
Moskali, Wydawnicto Naukowe PWN, Kraków
1999.
Grąbczewski 1926 = Grąbczewski, Bronisław: Na
służbie rosyjskiej. Fragmenty wspomnień, Gebethner
i Wollf, Warszawa 1926.
Grey 1998 = Grey, Rosalind Polly: „Muscovite patrons
of European Painting. The collections of Vasily
Kokorev, Dmitry Botkin and Sergey Tretyakov”,
Journal of the History of Collections, 10, 2 (1998):
189-198.
Hensel 1974 = Hensel, Joanna: „Mecenat finansjery
warszawskiej w zakresie plastyki w drugiej połowie
XIX wieku” [w:] Dzieje burżuazji w Polsce, t. 1, Ry-
szard Kołodziejczyk (red.), Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław 1974: 31-100.
Kocójowa 1978 = Kocójowa, Maria: „Pamiątkom ojczy-
stym ocalonym z burzy dziejowej”. Muzeum Emeryka
Hutten-Czapskiego (Stańków-Kraków), Wydawnic-
two Literackie, Kraków 1978.