DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.55687#0226
222
Katarzyna Kulpińska
Rysują się tu dwa zasadnicze nurty, dwie kon-
cepcje twórcze,9 których reprezentantów wymienię
i pokrótce scharakteryzuję: 1) grafika pozostająca
w ścisłych relacjach z malarstwem danego artysty;
2) grafika tych artystów, którzy swój indywidualny
sposób wypowiedzi odnaleźli w języku czysto gra-
ficznym, właściwym dla danej techniki. Niniejszy
artykuł jest szkicem, próbą rozpoznania twórczości
graficznej z czasu pobytu w Paryżu artystów mniej
znanych i podsumowania dokonań grafików wybit-
nych, a w dalszej perspektywie - określenia ewen-
tualnego wpływu okresu paryskiego na dalszą ich
aktywność (w przypadku artystów, którzy wrócili
do Polski).
Do Paryża na początku XX wieku (obok gra-
fików polskich uwzględniam także pochodzenia
żydowskiego, polsko-żydowskiego i polsko-ukra-
ińskiego) przybyli: w 1903 roku - Louis Marco-
ussis, w 1905 - Sonia Lewicka, w 1907 - Kon-
stanty Brandel i Irena Hassenberg (Irene Reno).
Tadeusz Makowski mieszkał w Paryżu od końca
1908 roku, Stanisław Szreniawa Rzecki i Karol
Mondral od 1909,10 Jan Rubczak i Mojżesz Kisling
od 1911. Fryda Frankowska11 studiowała w Pary-
żu już przed 1904 rokiem, a po przerwie na studia
w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych wróciła do
Paryża w 1914. Władysław Jahl na stałe zamieszkał
w Paryżu w 1912 roku.12 W kolejnej dekadzie do
9 Jeszcze inną drogę wybrał Stefan Mrożewski - przede
wszystkim grafik, choć też malował. Obie dyscypliny w jego
twórczości pozostały jednak odrębnymi, nie wpływającymi
na siebie obszarami. W drzeworytach sztorcowych artysta
ten, operując rozległą skalą srebrzystych, migotliwych szaro-
ści i świetlistych bieli (posługiwał się rylcem wielorzędowym
i igłą drzeworytniczą), osiągnął malarskie efekty porównywa-
ne często z obrazami impresjonistów: „swymi rylcami maluje
raczej niż rysuje (...) zdystansował w osiąganiu efektów lito-
grafów i akwafortystów”, zob.: Cieślewski (1936: 5).
10 Mondral, po 12 latach pobytu w Paryżu, wyjechał
z Francji w 1921 roku i w zasadzie w okresie międzywojnia
już mieszkał na stałe w Polsce. W roku 1922 wystawił jeszcze
drzeworyty barwne na wystawie zorganizowanej przez Societe
de la gravure sur bois originale w Musee des Arts Decoratifs
w Paryżu, rec.: Clćment-Janin (1922: 89-99).
11 Rozpoczęła studia w Academie de la Palette i tam po-
znała Konstantego Brandla. Utrzymywała żywe kontakty ze
środowiskiem paryskich artystów. Należała do grona artystów
uczestniczących w Salonach Jesiennych, gdzie w latach 1919,
1920 i 1922 wystawiała tworzone przez siebie batiki. Brala
również udział w wystawach polskich artystów, które miały
miejsce w Paryżu, m.in. w wystawie Stowarzyszenia France-
-Pologne Quelques Artistes Polonais w 1920 roku, wystawie
w Galerie Montaigne w 1921 oraz w wystawie sztuki Jeune
Pologne w Musee Crillon w 1922.
12 Uczył się malarstwa pod kierunkiem Pankiewicza, ale
często jeździł do Hiszpanii, gdzie pracował jako kierownik ar-
tystyczny kilku pism i scenograf Teatru Odeon w Madrycie. Po
mekki artystów przyjechali: Franciszek Prochaska
ijózef Hecht (1920), Stefan Mrożewski na przeło-
mie 1923 i 1924 roku, Dawid Seifert w roku 1924,
Janusz Berszten Tłomakowski w 1925. W tym sa-
mym roku po raz pierwszy zawitał tu Janusz Maria
Brzeski, który od jesieni 1929 roku zdecydował
się na dłuższy, niemal roczny pobyt. „Koniec lat
20., kres Epoque Folie, to koniec wielkiej sponta-
niczności” - zauważyła Hanna Bartnicka-Górska.
„(...) Nie doceniano ciągle jeszcze zbliżającego się
zagrożenia, aż nastąpił krach na giełdzie nowojor-
skiej i rozpoczęły się ciężkie lata kryzysu. Hasło
Francja dla Francuzów znaczyło dla cudzoziemców,
a więc i dla Polaków, przyszłość niełatwą”.13 Nieza-
leżnie jednak od sytuacji gospodarczo-politycznej,
dla artystów z Polski (i nie tylko z Polski), Paryż
był wciąż atrakcyjny. Na krótko zawitali tu Wiktor
Podoski,14 Władysław Zakrzewski15 i Wacław Wą-
sowicz.16 W 1928 roku ponownie przybył do Pa-
ryża Władysław Skoczylas. Najpóźniej, kiedy Paryż
z powodu złej sytuacji ekonomicznej już nie był tak
otwarty i przyjazny dla cudzoziemców jak w latach
20., przyjechali tu Leon Płoszay (1935), Fiszel Zyl-
berberg- Zber (1936), Ludwik Lille (1937) i Aloj-
zy Majcher, który w 1939 roku w Paryżu dzięki sty-
pendium spędził dwa miesiące.17
Graficzna twórczość rówieśników: Tadeusza
Makowskiego, Louisa Marcoussisa i Konstante-
go Brandla, którzy w odstępie zaledwie kilku lat
przybyli do Paryża i zostali tu, z różnych pobudek,
na stałe, biegła odmiennymi torami. Wszyscy trzej
przygodę z grafiką rozpoczęli w pierwszej dekadzie
XX wieku, każdy z nich mistrzowsko posługiwał
się technikami metalowymi. Brandel, poza twór-
czością w dziedzinie grafiki oryginalnej i ilustracyj-
nej, pełnił także w środowisku młodszych kolegów
rolę nauczyciela, mentora (zresztą podobnie jak Jan
Rubczak, który prowadził tu od 1917 roku szkołę
powrocie do Paryża w 1919 roku wystawiał na Salonach Jesien-
nym, Niezależnych, Tuilleries oraz Malarzy i Grafików Fran-
cuskich. Należał do Związku Artystów Polskich we Francji.
13 Bartnicka-Górska (1993: 298).
14 W roku 1927 w Paryżu i Monachium przebywał jako
stypendysta Funduszu Kultury Narodowej.
15 W latach 1926-1930 przebywał najpierw w Paryżu, po-
tem na południu Francji.
16 W sierpniu i we wrześniu 1925 roku byl w Paryżu i na
południu Francji; od ok. 11 października 1931 w Paryżu,
następnie na południu Francji, od 16 września 1932 znów
w Paryżu.
1 Stypendium przyznane przez Ministerstwo Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego. Po wybuchu II wojny
światowej artysta wrócił do Polski, do Tarnowa.
Katarzyna Kulpińska
Rysują się tu dwa zasadnicze nurty, dwie kon-
cepcje twórcze,9 których reprezentantów wymienię
i pokrótce scharakteryzuję: 1) grafika pozostająca
w ścisłych relacjach z malarstwem danego artysty;
2) grafika tych artystów, którzy swój indywidualny
sposób wypowiedzi odnaleźli w języku czysto gra-
ficznym, właściwym dla danej techniki. Niniejszy
artykuł jest szkicem, próbą rozpoznania twórczości
graficznej z czasu pobytu w Paryżu artystów mniej
znanych i podsumowania dokonań grafików wybit-
nych, a w dalszej perspektywie - określenia ewen-
tualnego wpływu okresu paryskiego na dalszą ich
aktywność (w przypadku artystów, którzy wrócili
do Polski).
Do Paryża na początku XX wieku (obok gra-
fików polskich uwzględniam także pochodzenia
żydowskiego, polsko-żydowskiego i polsko-ukra-
ińskiego) przybyli: w 1903 roku - Louis Marco-
ussis, w 1905 - Sonia Lewicka, w 1907 - Kon-
stanty Brandel i Irena Hassenberg (Irene Reno).
Tadeusz Makowski mieszkał w Paryżu od końca
1908 roku, Stanisław Szreniawa Rzecki i Karol
Mondral od 1909,10 Jan Rubczak i Mojżesz Kisling
od 1911. Fryda Frankowska11 studiowała w Pary-
żu już przed 1904 rokiem, a po przerwie na studia
w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych wróciła do
Paryża w 1914. Władysław Jahl na stałe zamieszkał
w Paryżu w 1912 roku.12 W kolejnej dekadzie do
9 Jeszcze inną drogę wybrał Stefan Mrożewski - przede
wszystkim grafik, choć też malował. Obie dyscypliny w jego
twórczości pozostały jednak odrębnymi, nie wpływającymi
na siebie obszarami. W drzeworytach sztorcowych artysta
ten, operując rozległą skalą srebrzystych, migotliwych szaro-
ści i świetlistych bieli (posługiwał się rylcem wielorzędowym
i igłą drzeworytniczą), osiągnął malarskie efekty porównywa-
ne często z obrazami impresjonistów: „swymi rylcami maluje
raczej niż rysuje (...) zdystansował w osiąganiu efektów lito-
grafów i akwafortystów”, zob.: Cieślewski (1936: 5).
10 Mondral, po 12 latach pobytu w Paryżu, wyjechał
z Francji w 1921 roku i w zasadzie w okresie międzywojnia
już mieszkał na stałe w Polsce. W roku 1922 wystawił jeszcze
drzeworyty barwne na wystawie zorganizowanej przez Societe
de la gravure sur bois originale w Musee des Arts Decoratifs
w Paryżu, rec.: Clćment-Janin (1922: 89-99).
11 Rozpoczęła studia w Academie de la Palette i tam po-
znała Konstantego Brandla. Utrzymywała żywe kontakty ze
środowiskiem paryskich artystów. Należała do grona artystów
uczestniczących w Salonach Jesiennych, gdzie w latach 1919,
1920 i 1922 wystawiała tworzone przez siebie batiki. Brala
również udział w wystawach polskich artystów, które miały
miejsce w Paryżu, m.in. w wystawie Stowarzyszenia France-
-Pologne Quelques Artistes Polonais w 1920 roku, wystawie
w Galerie Montaigne w 1921 oraz w wystawie sztuki Jeune
Pologne w Musee Crillon w 1922.
12 Uczył się malarstwa pod kierunkiem Pankiewicza, ale
często jeździł do Hiszpanii, gdzie pracował jako kierownik ar-
tystyczny kilku pism i scenograf Teatru Odeon w Madrycie. Po
mekki artystów przyjechali: Franciszek Prochaska
ijózef Hecht (1920), Stefan Mrożewski na przeło-
mie 1923 i 1924 roku, Dawid Seifert w roku 1924,
Janusz Berszten Tłomakowski w 1925. W tym sa-
mym roku po raz pierwszy zawitał tu Janusz Maria
Brzeski, który od jesieni 1929 roku zdecydował
się na dłuższy, niemal roczny pobyt. „Koniec lat
20., kres Epoque Folie, to koniec wielkiej sponta-
niczności” - zauważyła Hanna Bartnicka-Górska.
„(...) Nie doceniano ciągle jeszcze zbliżającego się
zagrożenia, aż nastąpił krach na giełdzie nowojor-
skiej i rozpoczęły się ciężkie lata kryzysu. Hasło
Francja dla Francuzów znaczyło dla cudzoziemców,
a więc i dla Polaków, przyszłość niełatwą”.13 Nieza-
leżnie jednak od sytuacji gospodarczo-politycznej,
dla artystów z Polski (i nie tylko z Polski), Paryż
był wciąż atrakcyjny. Na krótko zawitali tu Wiktor
Podoski,14 Władysław Zakrzewski15 i Wacław Wą-
sowicz.16 W 1928 roku ponownie przybył do Pa-
ryża Władysław Skoczylas. Najpóźniej, kiedy Paryż
z powodu złej sytuacji ekonomicznej już nie był tak
otwarty i przyjazny dla cudzoziemców jak w latach
20., przyjechali tu Leon Płoszay (1935), Fiszel Zyl-
berberg- Zber (1936), Ludwik Lille (1937) i Aloj-
zy Majcher, który w 1939 roku w Paryżu dzięki sty-
pendium spędził dwa miesiące.17
Graficzna twórczość rówieśników: Tadeusza
Makowskiego, Louisa Marcoussisa i Konstante-
go Brandla, którzy w odstępie zaledwie kilku lat
przybyli do Paryża i zostali tu, z różnych pobudek,
na stałe, biegła odmiennymi torami. Wszyscy trzej
przygodę z grafiką rozpoczęli w pierwszej dekadzie
XX wieku, każdy z nich mistrzowsko posługiwał
się technikami metalowymi. Brandel, poza twór-
czością w dziedzinie grafiki oryginalnej i ilustracyj-
nej, pełnił także w środowisku młodszych kolegów
rolę nauczyciela, mentora (zresztą podobnie jak Jan
Rubczak, który prowadził tu od 1917 roku szkołę
powrocie do Paryża w 1919 roku wystawiał na Salonach Jesien-
nym, Niezależnych, Tuilleries oraz Malarzy i Grafików Fran-
cuskich. Należał do Związku Artystów Polskich we Francji.
13 Bartnicka-Górska (1993: 298).
14 W roku 1927 w Paryżu i Monachium przebywał jako
stypendysta Funduszu Kultury Narodowej.
15 W latach 1926-1930 przebywał najpierw w Paryżu, po-
tem na południu Francji.
16 W sierpniu i we wrześniu 1925 roku byl w Paryżu i na
południu Francji; od ok. 11 października 1931 w Paryżu,
następnie na południu Francji, od 16 września 1932 znów
w Paryżu.
1 Stypendium przyznane przez Ministerstwo Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego. Po wybuchu II wojny
światowej artysta wrócił do Polski, do Tarnowa.